ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ TOY PAUL KENNEDY ΚΑΙ ΕΝΑ ΑΡΘΡΟ TOY FUKUYAMA
Πριν δύο χρόνια περίπου, το βιβλίο «Η άνοδος και πτώση των Μεγάλων Δυνάμεων» (The Rise and Fall of the Great Powers)1 του Άγγλου Paul Kennedy, καθηγητή ιστορίας Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Yale, είχε πυροδοτήσει τη συζήτηση για τη σχετική παρακμή της αμερικανικής αυτοκρατορίας κι είχε αναζωπυρώσει τις διενέξεις και συγκρούσεις μεταξύ των θριαμβολόγων της αιώνιας αμερικανικής ισχύος και όσων έπαιζαν το ρόλο της Κασσάνδρας πιστοποιώντας ανεπιφύλακτα τη I «γερμανική παρακμή» του αμερικανικού γίγαντα -οι δύο ακραίες απόψεις επί του θέματος.
Ο Kennedy μελετώντας ιστορική περίοδο 5 αιώνων (1500-2000 μ.Χ.) υποστήριζε ότι τελικά η θέση των κρατών στο διεθνές σύστημα καθορίζεται από την κατοχή και κινητοποίηση υπέρτερων οικονομικών και τεχνολογικών πόρων σε σχέση με τις αντίπαλες- ανταγωνιστικές δυνάμεις (ισχύς και πλούτος είναι πάντα σχετικοί όροι).
Αυτή η υλική βάση αποτελεί και τον αποφασιστικό παράγοντα στις διεθνείς συγκρούσεις και αναμετρήσεις. Η ίδια όμως κατάκτηση της υπεροχής τείνει να εγείρει τόσες απαντήσεις επί των διαθέσιμων πόρων ώστε τελικά να υπονομεύει την ισχύ της υπερδύναμης. Ο οικονομικός μηχανισμός αδυνατεί να υποστηρίξει τη στρατηγική – στρατιωτική επέκταση. Η παρακμή επέρχεται με τη βεβαιότητα φυσικού φαινομένου.
Πέρισυ, πριν καλά κατασταλάξει η συζήτηση, ένα άρθρο του Francis Fukuyama στο περιοδικό National Interest με τίτλο «Το τέλος της Ιστορίας» προκάλεσε καινούργιο θόρυβο2.
Βασική θέση του Fukuyama ήταν ότι η ιδεολογική πάλη έχει ξεπεραστεί σαν πηγή συγκρούσεων στις ανθρώπινες κοινωνίες κι ότι το «τέλος της Ιστορίας» επέρχεται με το θρίαμβο της Δύσης και της δυτικής ιδέας, με την οικουμενική επικράτηση του φιλελεύθερου και δημοκρατικού πολιτεύματος σαν οριστική μορφή διακυβέρνησης. Θέση που συγκέντρωσε πυρά τόσο από την Αριστερά όσο και από τη Δεξιά.
Η κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης στο έτος 1989 που συντάραξε τον κόσμο και τα παθολογικά συμπτώματα αποσύνθεσης της ρωσικής αυτοκρατορίας επικάλυψαν τους προβληματισμούς για τη θέση ισχύος της αμερικανικής υπερδύναμης στο σημερινό διεθνές σύστημα και τους υποκείμενους παράγοντες που θα καθορίσουν τη σχετική της θέση στο σύστημα στο μέλλον.
Κι ενώ η σκόνη από την κατεδάφιση του κομμουνιστικού οικοδομήματος δεν έχει ακόμα κατακαθήσει εξέχοντες εκπρόσωποι της αμερικανικής νεο—Δεξιάς, όπως ο Michael Novak, δεν χάνουν την ευκαιρία να ζωγραφίζουν με πολύ ρόδινα χρώματα την αμερικανική ιδεολογική και πολιτιστική υπεροχή με κάποια υπερβολική δόση αλαζονείας. Υποστηρίζεται ότι η διαιώνιση της αμερικανικής ισχύος και στον 21ο αιώνα θα στηριχθεί στην υπεροχή της «αμερικανικής ιδέας» και των ιδεωδών του έθνους. Είναι προφανής η ευφορία που έχει δημιουργηθεί από τη διάδοση και σχετική εμπέδωση πολυκομματικών δημοκρατικών συστημάτων σε πολλές χώρες σήμερα και η τεράστια επιρροή που ασκεί το αμερικανικό πρότυπο ανοιχτής οικονομίας και πλουραλιστικής κουλτούρας.
Ο θριαμβολογικός τόνος τέτοιων εκτιμήσεων επικρίνεται με την ιστορική επισήμανση ότι η σχετική ισχύς των κρατών δεν μπορεί να αναλυθεί με τέτοιες «πολιτιστικές παρωπίδες», όταν μάλιστα το επικρατούν πολιτιστικό έθος τείνει στη λατρεία του άμεσου και του εφήμερου, παραβλέπει τα τεράστια κοινωνικά προβλήματα και καλλιεργεί την εσωστρέφεια λόγω ακριβώς των αισθημάτων που προκαλεί η φθίνουσα βαρύτητα της χώρας σ’ έναν κόσμο όπου αναδεικνύονται νέα ισχυρά κέντρα ισχύος.
Ο Kennedy επανέρχεται για να υπογραμμίσει εκ νέου τη συρροή και σύμπτωση των παραγόντων που ενδέχεται να καταστήσουν την παρακμή δυνατή. Γιατί, τίποτα το αναπόφευκτο ή το νομοτελειακό δεν υπάρχει στην ιστορία. Η μόνη γενίκευση που μπορεί να γίνει για το μέλλον είναι κοινότυπη: η ιστορία δεν μένει ποτέ στάσιμη.
Ο Kennedy διακρίνει μια έρπουσα ανησυχία και αγωνία στη σημερινή διάθεση του αμερικανικού λαού για το μέλλον του, καθώς μια βασική παράμετρος που προσέδιδε κύρος και ισχύ στη χώρα, η στρατιωτική δύναμη και υπεροχή μειώνεται αναπόφευκτα λόγω της ύφεσης και της μείωσης των εξοπλισμών και καθώς στη νέα δεκαετία επικάθεται η αβεβαιότητα για το μέλλον της κοινωνίας. Ο Kennedy επισημαίνει και πάλι τους υλικούς παράγοντες, πάνω στους οποίους οικοδομείται η σχετική ισχύς των υπερδυνάμεων, υπενθυμίζοντας τις περιπλοκές που προκύπτουν από την τεχνολογική και βιομηχανική πρόκληση της Ιαπωνίας (πληθώρα βιβλίων εκδίδονται τελευταία για το θέμα αυτό), την προοπτική ενοποίησης της Ευρώπης και τη διατάραξη των παγκόσμιων δημογραφικών ισορροπιών, εξελίξεις πάνω στις οποίες οι Ηνωμένες Πολιτείες ελάχιστη επίδραση μπορούν να ασκήσουν. Τις παρακολουθούν απλώς ανίσχυρες να επηρεάσουν τις βασικές παραμέτρους των.
Στο εσωτερικό της χώρας ο Kennedy διακρίνει ακόμα μεγαλύτερη αγωνία καθώς διευρύνονται οι περιφερειακές οικονομικές ανισότητες, βιομηχανίες – κλειδιά γονατίζουν κάτω από τον γιαπωνέζικο ανταγωνισμό, τα χρέη, τα ελλείμματα σκιάζουν τις χρηματιστικές αγορές και άλλοι διεθνείς οικονομικοί παράγοντες σηματοδοτούν το εύθραυστο της αμερικανικής δημοσιονομικής κατάστασης.
Στον κοινωνικό χώρο τα σημάδια της παρακμής είναι ακόμα πιο έντονα καθώς το εκπαιδευτικό σύστημα έχει μείνει πίσω σε σχέση με άλλες ανεπτυγμένες χώρες σ’ όλους σχεδόν τους τομείς της γνώσης: τα μαθηματικά, τις φυσικές επιστήμες, τις ξένες γλώσσες, τη γεωγραφία.
Το «αγαθό της παιδείας» κατέχει χαμηλή θέση στη «δημόσια κουλτούρα» που κυριαρχείται από τον καταναλωτισμό, τα σπορ και τις ανοησίες των ηλεκτρονικών μέσων μαζικής ενημέρωσης, τα οποία παρείχαν πτωχότατες υπηρεσίες στην ενημέρωση της κοινής γνώμης για τα εξωτερικά και εσωτερικά προβλήματα της χώρας. Εγκληματικότητα και ναρκωτικά συμπληρώνουν την εικόνα.
Οσοι κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για τις μακρόχρονες τάσεις παρακμής της αμερικανικής αυτοκρατορίας προτείνουν ριζικές μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση, το οικονομικό και πολιτικό σύστημα της χώρας. Και κατά συνέπεια, στην πραγματικότητα, η συζητήση δεν αφορά στην ουσία το αναπόφευκτο της παρακμής αλλά την εφαρμογή των αναγκαίων αλλαγών που θα αποτρέψουν τη μοιραία συρροή και σύμπτηση παραγόντων, ιστορικό κομβικό σημείο εμπλοκής που καθιστά την κατολίσθηση προς την παρακμή πραγματικά αναπότρεπτη.
- Παρουσίασα κριτικά το βιβλίο στην «Καθημερινή» (8.5.88).
- Την προβληματική του άρθρου παρουσίασα στην «Καθημερινή» (5.11.89).