Hans – Georg Beck, Η Βυζαντινή Χιλιετία – Μετάφραση: Δημοσθένης Κούρτοβικ, Εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Αθήνα, 1990
Η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία για το Βυζάντιο εμπλουτίζεται σημαντικά από το βιβλίο του Γερμανού Hans – Georg Beck, από τους πιο αξιόλογους βυζαντινολόγους. Πρόκειται για ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που δεν απευθύνεται τόσο στους ειδικούς – δεν καταπιάνεται με ακαδημαϊκές διαμάχες – όσο σε όλους εκείνους που ενδιαφέρονται για το Βυζάντιο. Ο ίδιος ο συγγραφέας τονίζει στον πρόλογό του ότι στόχος του είναι να δώσει μερικά ερεθίσματα στο μη ειδικό αναγνώστη. Η μετάφραση του Δημοσθένη Κούρτοβικ, προσεκτική και στρωτή, διατηρεί το επιστημονικό ύφος, χωρίς να χάνει στιγμή την εκφραστικότητά της, και βοηθάει στην άνετη ροή του κειμένου και των νοημάτων.
Διότι, παρά τις διαβεβαιώσεις του συγγραφέα, το βιβλίο, κάθε άλλο παρά εύκολο είναι. Όσοι βέβαια περιμένουν κάποια χρονολογική εξιστόρηση γεγονότων θα απογοητευθούν. Η διάταξη της ύλης είναι τελείως διαφορετική. Δεν είναι ένα βιβλίο συμβατικής ιστοριογραφίας, αλλά «ιστορικής» διαπραγμάτευσης ορισμένων βασικών «θεμάτων» και θεσμών της βυζαντινής χιλιετίας. Θέματα φαινομενικά ασύνδετα μεταξύ τους αλλά στην πραγματικότητα εκφάνσεις του ίδιου του πολιτικού και κοινωνικού βίου του Βυζαντίου. Ηελληνιστική κληρονομιά και παράδοση, το κράτος και το Σύνταγμα, η εκλογή του αυτοκράτορα, η πολιτική ορθοδοξία, τα λογοτεχνικά είδη που αναπτύχθηκαν, τα θρησκευτικά δόγματα που επεκράτησαν και τα μυστικιστικά συστήματα που εμφανίστηκαν, ο μοναχισμός, οι δοξασίες και πεποιθήσεις των Βυζαντινών, αποτελούν μερικά από τα θέματα που γίνονται αντικείμενο έρευνας, με τις καταβολές τους και το ρόλο που διαδραμάτισαν στη βυζαντινή χιλιετία.
Ασφαλώς, θα ήταν αφελές να πιστέψει κανείς ότι θεσμοί, αντιλήψεις, ιδεολογίες, δόγματα, παραδόσεις παρέμειναν αναλλοίωτα ανά τους αιώνας, σαν ένα συμπαγές, αδιάσπαστο σύμπλεγμα με σκληρό κέλυφος που άντεξε στο χρόνο και τελικά, ακολουθώντας τον ιστορικό κύκλο της «παρακμής και πτώσης», «έσπασε» κάτω από τη συνεχή πίεση εξωτερικών παραγόντων και μόνο.
Ο Beck προσεχτικά απομακρύνεται από τέτοιους κινδύνους εστιάζοντας την προσοχή του στις εσωτερικές πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές πτυχές και διεργασίες της αυτοκρατορίας. Και σ’ αυτό τον τομέα δείχνει όλη του την άνεση χειρισμού δύσκολων ιδεολογικών θεμάτων με αμφίσημο περιεχόμενο, όπως ο μοναχισμός, το ιδανικό της απάρνησης των εγκοσμίων αλλά και έσχατο καταφύγιο διαφόρων άλλων, είτε εκείνων που επεδίωκαν την φοροαποφυγή ή την απαλλαγή από την στρατιωτική υπηρεσία είτε εκείνων που λίγο πριν πεθάνουν κατέφευγαν στο μοναχικό σχήμα για να εξασφαλίσουν την ύστατη ώρα τη σωτηρία της ψυχής τους.
Ένα από τα μεγάλα χαρίσματα του βιβλίου είναι ότι η επιχειρηματολογία του παραμένει ευλύγιστη και ανοιχτή σε πολλές εκδοχές. Οι πρακτικές πλευρές των ιδεολογικών και δογματικών θεμάτων τονίζονται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να φαίνεται ακριβώς με σαφήνεια ο εμπράγματος και «εγκόσμιος» χαρακτήρας τους, η λειτουργική και χρήσιμη εμβέλειά τους.
Μια από τις σημαντικότερες παρατηρήσεις του Beck, που αποτελεί και αφετηρία για την οικοδόμηση των σκέψεών του για τους θεσμούς και την ιδεολογία της χιλιετίας, είναι ότι το Βυζάντιο δεν έχει προϊστορία και πρωτοϊστορία, με την έννοια ότι η ιστορική αυτή περίοδος δεν στερείται γραπτών μνημείων και μαρτυριών και δε χρειάζεται κανείς να καταφύγει στις περιοχές των μύθων και των θρύλων για την «ανασυγκρότησή» της. Αντίθετα, το Βυζάντιο προβάλλει ως όψιμο στάδιο του ελληνισμού, διατηρώντας εκείνη την αίσθηση της μοναδικότητας που προέκυπτε από την παιδεία και τον πολιτισμό του. Ήταν αυτή η συνείδηση της υπεροχής της ελληνικής παιδείας που διατηρήθηκε στους βυζαντινούς χρόνους και που προμηθεύει τη συνέχεια.
Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι η παιδεία αυτή συμβάλλει στη δημιουργία «κοινής γνώμης» στο Βυζάντιο και διατηρεί την res publica, την πολιτεία σαν αυτόνομο μέγεθος, ανεξάρτητο από το αυτοκρατορικό αξίωμα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο βυζαντινός ηγεμόνας ουδέποτε καταφέρνει να περιβληθεί τον μανδύα του απόλυτου μονάρχη, η βυζαντινή μοναρχία δεν είναι κληρονομική ούτε θεοκρατική, ο «αυτοκράτωρ» εκλέγεται και από τον Ιππόδρομο, όπου το κοινόν, όπως εκπροσωπείται «ιπποδρομικούς» από τους Βένετους και τους Πράσινους παίζει κι αυτό τον ρόλο του στη νομιμοποίηση της εξουσίας.
Ο «λαός», μαζί με τη Σύγκλητο, τον στρατό και την εκκλησία, είναι κι αυτός σημαντικός παράγοντας της εξουσίας.
Οι αντιφάσεις, οι συγκρούσεις, οι αποχρώσεις της επίσημης και καθημερινής διάστασης της ζωής, της τυπικής και ουσιαστικής, του θεωρητικού και πρακτικού βίου στο Βυζάντιο, αντιμετωπίζονται από τονBeck με ένα ευθύ και συστηματικό τρόπο που αναδεικνύει ακριβώς τις αναγκαίες «προσαρμογές» για την επιβίωση της αυτοκρατορίας στην χιλιετία.
Διαβάζοντας το βιβλίο, αξίζει κανείς να συγκρατήσει αυτά τα στοιχεία κι αυτές τις παρατηρήσεις που δίνουν νόημα στην ιστορική πορεία του Βυζαντίου, αφαιρώντας τις αναφορές σε λεπτομέρειες, ονόματα και πολυδαίδαλες δογματικές διαμάχες.