Οι προκλήσεις της νέας εκατονταετίας, στο νέο βιβλίο του Πολ Κένεντι «Προετοιμαζόμενος για τον 21ο αι.»
Ο Άγγλος ιστορικός του Yale Paul Kennedy ταράζει και πάλι τα ήρεμα νερά του εφησυχασμού των κρατών απέναντι στις μεγάλες προκλήσεις του 21 ου αιώνα με το νέο του βιβλίο Preparing For The Twenty-First Century, που μόλις κυκλοφόρησε, κι έγινε αμέσως αντικείμενο πολλών επαίνων αλλά και πολλών επικρίσεων.
Είναι τελικά ο Kennedy θεωρητικός της καταστροφολογίας και μάντης όλων των «επερχόμενων» δεινών του κόσμου ή ένας οξυδερκής ιστορικός που συνθέτει τους ιστορικούς παράγοντες, μέσα στους οποίους θα κινηθεί η ανθρώπινη δράση, προειδοποιώντας εγκαίρως για την ανάγκη σχεδιασμού της πολιτικής και παροτρύνοντας για την κατάλληλη προετοιμασία προς αντιμετώπιση του μέλλοντος;
Πριν από πέντε χρόνια (συγκεκριμένα στο Φ. 20844 της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ – 8.5.88) είχα παρουσιάσει εκτενώς το πολύκροτο και ογκώδες βιβλίο του Paul Kennedy, «The Rise and Fall of the Great Powers» (Άνοδος και Πτώση των Μεγάλων Δυνάμεων). Το νέο βιβλίο του, «Preparing For the twenty-first Century» (Προετοιμαζόμενοι για τον Εικοστό πρώτο αιώνα) έχει ήδη προκαλέσει αντιδράσεις καθώς επικαλείται και πάλι μεγάλους απρόσωπους παράγοντες, τους οποίους καλούνται να αντιμετωπίσουν οι διαμορφωτές των πολιτικών αποφάσεων στις πρώτες δεκαετίες του επόμενου αιώνα, παράγοντες που αν δεν αντιμετωπιστούν εγκαίρως από την πολιτική τάξη, μπορούν πράγματι να επιφέρουν την καταστροφή που τόσοι απαισιόδοξοι προφήτες «προεικονίζουν».
Τα κύρια σημεία της ανάλυσης του Kennedy είναι:
- Η δημογραφική έκρηξη που προέβλεψε ο Malthus πριν από 200 χρόνια συμβαίνει ήδη στον Τρίτο Κόσμο. Ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνεται κατά 1 δισ. κάθε 10 χρόνια.
- Η γεωργική και βιομηχανική επανάσταση που απέφυγαν την παγίδα του Malthus, τρέφοντας και βελτιώνοντας το βιοτικό επίπεδο ενός αυξανόμενου πληθυσμού, έχουν σήμερα εξαντλήσει τα όριά τους.
- Η υπερεθνική ελεύθερη αγορά αυξάνει το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών. Επί παραδείγματι, 450 εκ. ανθρώπων στην Αφρική έχουν συνολικό Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν μικρότερο από το ΑΕΠ του Βελγίου των 11 εκ. κατοίκων.
- Οι «χαμένοι» στο παιχνίδι της αγοράς αναπόφευκτα θα μεταναστεύσουν στη γη της επαγγελίας των «κερδισμένων», στη Βόρειο Αμερική, στη Δυτική Ευρώπη κλπ.
- Το κράτος-έθνος αποτελεί πλέον πολύ περιορισμένη και εγωιστική πολιτική μονάδα για να αντιμετωπίσει σε παγκόσμιο επίπεδο τα σοβαρά προβλήματα και της προκλήσεως του περιβάλλοντος.
- Τη στιγμή που οι φτωχές χώρες χρειάζονται οικονομική μεγέθυνση και ανάπτυξη για να επιζήσουν και να βελτιώσουν κάπως τη θέση τους, στον αναπτυγμένο και βιομηχανοποιημένο κόσμο η οικονομική ανάπτυξη επιβραδύνεται.
- Καμιά από τις εικαζόμενες καταστροφές στον 21ο αιώνα δεν είναι αναπόφευκτη υπό τον όρο ότι θα συνειδητοποιήσουμε τα προβλήματα και θα αλλάξουμε τους τρόπους, με τους οποίους τα αντιμετωπίζουμε.
Η μόνη σωτήρια λέμβος είναι μια ποιοτικά νέα πολιτική ηγεσία που θα είναι σε θέση να σχεδιάσει την προετοιμασία για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που επιφυλάσσει με βεβαιότητα ο 21ος αιώνας. Απ’ τις πιο σημαντικές λοιπόν, ανησυχίες του Kennedy είναι η πληθυσμιακή έκρηξη στις χώρες του Τρίτου Κόσμου και ο φόβος ότι σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα τα διαθέσιμα μέσα και οι δυνατότητες παραγωγής τροφίμων υπολείποντα κατά πολύ της παγκόσμιας αύξησης του πληθυσμού. Οι δύο παράγοντες που ανέτρεψαν προσωρινά τις ζοφερές προβλέψεις του Άγγλου αιδεσιμότατου Thomas Robert Malthus (1766-1834), τις οποίες διατύπωσε στο δοκίμιό του An Essay on the Principle of Population (Δοκίμιο επί της Αρχής του Πληθυσμού) το 1798 δηλαδή η γεωργική και βιομηχανική επανάσταση φαίνεται, κατά τον Kennedy, να έχουν εξαντλήσει σήμερα τις δυνατότητές τους. Παραδέχεται, βέβαια, ότι στην περίοδο 1950-1984 η παραγωγή τροφίμων αυξήθηκε γρηγορότερα απ’ τον πληθυσμό αλλά πιστεύει ότι βρισκόμαστε σε κατάσταση όπου η αντίστροφη μέτρηση έχει αρχίσει. Οι πλούσιες χώρες μπορεί να παράγουν περισσότερα τρόφιμα αλλά για τις φτωχές κάτι τέτοιο φαίνεται τελείως αδύνατο. Η τεχνολογική πρόοδος που συντέλεσε στο να επιτευχθούν τεράστια άλματα προς τα εμπρός στην παραγωγικότητα τόσο στον τομέα της αγροτικής όσο και στον τομέα της βιομηχανικής παραγωγής, δεν έχει μεταφερθεί στις φτωχές χώρες. Παρόμοια, η σημερινή τεχνολογική έκρηξη συντελείται στις αναπτυγμένες κοινωνίες, που έχουν χαμηλούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης και φθίνοντα πληθυσμό.
Οι σημερινές δε τεράστιες αγροχημικές και βιοτεχνικές εταιρίες ενδιαφέρονται περισσότερο για την παραγωγή νέων προϊόντων προς διάθεση στην παγκόσμια αγορά παρά για τις επιπτώσεις της πολιτικής τους στην περιφέρεια και τις κοινωνικές τους συνέπειες.
Οι φτωχές χώρες δεν μπορούν φυσικά ν’ αντέξουν το κόστος των νέων αυτών τεχνολογιών που θα άλλαζε την όψη της αγροτικής παραγωγής και φαίνονται καταδικασμένες να παραμένουν πιασμένες στη «Μαλθουσιακή παγίδα».
Οι εξελίξεις αυτές θα περιορίσουν ακόμη περισσότερο το μέγεθος του πλούσιου μέρους του πλανήτη μας. Οι «βιομηχανικές δημοκρατίες» που το 1950 αντιπροσώπευαν πάνω από το 1/5 του παγκόσμιου πληθυσμού θα αντιπροσωπεύουν λιγότερο από το 1/10 το 2025. Το 90% περίπου του παγκόσμου πληθυσμού, που την τρέχουσα δεκαετία αναμένεται να αυξηθεί κατά 1 δια, θα ζει έξω από τη «ζώνη ευημερίας» και κατά συνέπεια τα κύματα της Μεγάλης Μετανάστευσης θα αρχίσουν να απειλούν το πλούσιο στρατόπεδο. Ηδη 20 εκ. μεταναστών ζουν στη Δυτική Ευρώπη ενώ υπολογίζεται ότι κάπου 15 εκ. παράνομων μεταναστών εισέρχονται στις Ηνωμένες Πολιτείες κάθε δεκαετία.
Ο Kennedy πιστεύει ότι τα παγκόσμια προβλήματα του επόμενου αιώνα, η «πράσινη επανάσταση» στη γεωργία, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας, η έλευση του αυτοματοποιημένου ρομποτικού εργοστασίου, η επανάσταση στις επικοινωνίες -τα τεράστια δηλαδή προβλήματα του πληθυσμού, της οικολογίας και της τεχνολογίας που αλληλοσυνδέονται αναπόσπαστα- δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν, ούτε μεμονομένως από τις παραδοσιακές δομές του κράτους – έθνους ούτε από τις δυνάμεις της αγοράς. Απαιτούν καταρχήν μεγάλες επενδύσεις υποδομής και επενδύσεις κοινωνικής βελτίωσης για να αντιμετωπιστούν με κάποια επάρκεια. Απαιτούν κυρίως μια πολιτική ηγεσία νέας ποιότητας για ενορχηστρωμένη δράση σε επίπεδο παγκόσμιας πολιτικής κοινότητας.
Ο Kennedy ούτε στις διάφορες Κασσάνδρες συγκαταλέγεται, όπως διατείνονται οι πολέμιοί του, ούτε στην κατηγορία των απαισιόδοξων και απελπισμένων για την «αναπόφευκτη» και μοιραία πορεία των απρόσωπων δυνάμεων της ιστορίας. ΓΓ αυτόν προέχει η σωστή προετοιμασία ώστε και το άλλοθι της έκπληξης για τις εξελίξεις να αχρηστευθεί και η ετοιμότητα να υπάρξει.
Ο Kennedy, έχει το κουράγιο να κολυμπήσει στα «βαθιά νερά» των μελλοντικών προβλέψεων χωρίς να υποκύπτει στην επαγγελματική ασθένεια των ιστορικών: τον ντετερμινισμό, την αντίληψη που τρέφεται από τα πρότυπα των φυσικών επιστημών, σύμφωνα με την οποία η ιστορία υπακούει σε νόμους. Αυτή η τελεολογία του «ιστορικά αναπόφευκτου» που απεκδύει άτομα και συλλογικούς φορείς από κάθε ευθύνη και ηθική επιλογή, είναι ξένη στον Kennedy.
Μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι οι προβλέψεις των ιστορικών έχουν την ίδια αξία με τις προβλέψεις των οικονομολόγων, εφόσον το ατελές επίπεδο των επιστημών αυτών δεν επιτρέπει ασφαλέστερες προγνώσεις. Και όμως οι ιστορικοί είναι καλύτερα εξοπλισμένοι από κάθε άλλον να υποδείξουν τις κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας, το εύρος και τη δραστικότητα των «αποφασιστικών παραγόντων» που διαμορφώνουν το πλαίσιο των επιλογών. Εκτός και αν πιστεύει κανείς στον αφορισμό ότι το μόνο μάθημα που διδάσκει η ιστορία είναι ότι δεν έχει κανένα μάθημα να διδάξει.