ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΠΑΝ. KONA ΥΛΗ ΠΑ ΤΗ ΜΑΖΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ
Παναγιώτης Κονδύλης: «Η παρακμή I του αστικού πολιτισμού: από τη μοντέρνα στη μεταμοντέρνα εποχή και από το φιλελευθερισμό στη μαζική δημοκρατία». Εκδόσεις «Θεμέλιο», 1991, σελ. 334.
Ένα βιβλίο τόσο πλούσιο σε ιδέες, απόψεις, φιλοσοφικούς στοχασμούς και επιχειρήματα, όπως «Η παρακμή του αστικού πολιτισμού» του Παναγιώτη Κονδύλη, έχει άραγε θέση σ’ ένα περιβάλλον όπου επικρατεί η πνευματική νωθρότητα και η έλλειψη πραγματικού διαλόγου σε θέματα που αφορούν τις ιδεολογικές συντεταγμένες της σύγχρονης εποχής; Αυτή η έλλειψη συνιστά στην . ουσία σκόπιμη αποχή από την αναγκαία εμπλοκή στη διαπάλη των ιδεολογιών και των νοοτροπιών, ηθελημένη αγνόηση ή κυνική περιφρόνηση των προτάσεων των άλλων. Κοντολογίς, ενταφιασμός ιδεών διά της σιωπής, χωρίς περιττές ιεροτελεστίες.
Αν αξίζει να διαβαστεί και να μελετηθεί με τη δέουσα προσοχή το βιβλίο του Π. Κονδύλη δεν είναι τόσο για την πρωτοτυπία των ιδεών του όσο κυρίως για τη συνοχή των επιχειρημάτων του στην εξέταση της προέλευσης ιδεών, νοοτροπιών και τρόπων ζωής. Οι έννοιες ξεκαθαρίζονται με φιλοσοφική αναλυτική ακρίβεια ευθύς εξαρχής και πάνω στη βάση αυτή οικοδομούνται οι μετέπειτα συλλογισμοί και αναλύσεις.
Έτσι, είναι αδύνατο να καταλάβει κανείς τις απόψεις του Κονδύλη περί μοντερνισμού και μεταμοντερνισμού χωρίς αναφορά στις κυρίαρχες δομές σκέψης που τις υποβαστάζουν, συγκεκριμένα χωρίς την αντίθεση μεταξύ του συνθετικού- εναρμονιστικού και του αναλυτικού-συνδυαστικού σχήματος σκέψης.
Ο αστικός πολιτισμός, που ουδέποτε φυσικά επιβλήθηκε σε αμιγή μορφή και σε ολόκληρο το πολιτιστικό φάσμα, καταπολεμήθηκε εξαρχής από διάφορες πλευρές. Συνδεδεμένη με την ιδέα της ουσίας ’ η αστική σκέψη επεδίωξε την αρμονία και την ενιαία σύλληψη της τάξης, της προόδου ή της εξέλιξης. Η Φύση, ο Άνθρωπος και η Ιστορία, όπως σωστά τονίζει ο Κονδύλης, υπήρξαν οι θεότητες της αστικής ιδεολογίας, οντότητες με αμετάβλητη ουσία και αναλλοίωτο πυρήνα. Η βασιλεία του συστήματος αυτού ήταν μάλλον σύντομη.
Ο μεταμοντερνισμός διαλύει αυτή τη «φαινομενική» συνοχή του Λόγου και απελευθερώνει τις σκοτεινές δυνάμεις του ανορθολογικού, του «αυθορμητισμού», του δαιμονικού. Το παλαιό συμβολικό σύστημα θρυμματίζεται. Κι όλα αυτά αντιστοιχούν στη νέα φάση της μαζικής κοινωνίας, τη φάση της μαζικής δημοκρατίας και του πλουραλισμού.
Μαζική δημιουργία
Οι πιο διεισδυτικές αναλύσεις του βιβλίου περιέχονται ίσως στο 4ο Κεφάλαιο, που αφορά τη μεθερμηνεία και μετατροπή του φιλελευθερισμού, της αντικατάστασης δηλαδή του κλασικού αστικού φιλελευθερισμού -που δεν πρέπει να συγχέεται ούτε με την ελευθερία ούτε με τη δημοκρατία- από τη μαζική δημοκρατία, τις παρατηρήσεις για τη νοοτροπία και τον τρόπο ζωής στη μαζική δημοκρατία, το χαρακτήρα και τις επιδράσεις της πολιτισμικής επανάστασης στη δεκαετία του 1960 και 1970, Πολλές ίσως από τις σημερινές απορίες για την κατάρρευση της ηθικής ως δεσμευτικής κοινωνικής αρχής, τις συμπεριφορές του σύγχρονου μαζικού καταναλωτή, την επικράτηση του ηδονισμού και της στροφής σε ανορθολογικές λατρείες μπορούν να βρουν τη λύση τους στο ερμηνευτικό σχήμα του Κονδύλη, με το οποίο ενδέχεται κανείς να διαφωνεί αλλά δεν μπορεί να αγνοήσει τη λογική του συνοχή και την εξαιρετική παρουσίαση του.
«Οι αξίες», γράφει, «όντας πολλές και διάφορες, γίνονται κι οι ίδιες καταναλωτικά αγαθά, τα οποία καταναλώνονται λίγο- πολύ γρήγορα και αντικαθίστανται από άλλα στην εύνοια των καταναλωτών. Αυτό εξηγεί γιατί ακόμα και όσοι μέσα στη μαζική δημοκρατία καταναλώνουν με περισσότερη ευχαρίστηση πνευματικά παρά υλικά αγαθά δεν είναι σε θέση να καταλύσουν τον εσώτερο νόμο αυτού του κοινωνικού σχηματισμού (…). Η απουσία κοινωνικής δεσμευτικότητας στις πλείστες περιπτώσεις επιφέρει μια χαλάρωση της προθυμίας για αυστηρή εφαρμογή της δεσμευτικότητας στην ιδιωτική σφαίρα (…) οι αξίες απλώς καταναλώνονται, με την έννοια ότι δεν καθοδηγούν οπωσδήποτε τη συμπεριφορά του ατόμου» (σελ. 264).
Ο συγγραφέας δεν συμμερίζεται τις απόψεις που θεωρούν τον πλουραλισμό της μαζικής δημοκρατίας σαν το υλικό που κάποτε θα τη διαλύσει. Αντίθετα, επιμένει ότι ο πλουραλισμός των αξιών αποτελεί «συνοδευτικό φαινόμενο» και «βασική ιδεατή προϋπόθεση» της λειτουργίας του συστήματος. Άλλωστε, κατ’ αυτόν, το «σύστημα» έχει τεράστιες δυνατότητες μεθερμηνείας, συγχώνευσης και απορρόφησης των ριζοσπαστικών ρευμάτων.
Η ιστορικότητα των ιδεών αποτελεί το υπόβαθρο των αναλύσεών του, γι’ αυτό και εν κατακλείδι πιστεύει ότι ο μεταμοντερνισμός, που τις εσώτερες διακλαδώσεις και εγγενείς σχέσεις του με το ήθος και το έθος της μαζικής δημοκρατίας προσπαθεί να αποδείξει, δεν αποτελεί κάποια αιώνια και ανταντίστρεπτη τάση της ιστορίας. Το μέλλον δεν είναι προκαθορισμένο.
Η παρακμή του αστικού πολιτισμού, η κατάπτωση του αστικού ανθρωπισμού, η αποεστίαση της σύγχρονης ιδεολογίας από τον άνθρωπο, είναι έργο ανθρώπων. Οι αποφάσεις είναι ανθρώπινες. Γι’ αυτό και η ιδεολογική επιβολή ουδέποτε είναι στέρεη και αιώνια.
Άφησα για το τέλος την αναφορά στον εκτενή πρόλογο του βιβλίου, που αναφέρεται στο αστικό στοιχείο στη νεοελληνική κινωνία, αναφέρεται δηλαδή όχι στο «καθαρό και γνήσιο» πρότυπο του αστισμού των δυτικών χωρών αλλά στη διαμόρφωση της εγχώριας (εξαμβλωτικής) «μαζικής δημοκρατίας». Ο Κονδύλης οικτίρει τη δημιουργία ενός πολυπληθέστατου μεσαίου στρώματος, που χαρακτηρίζεται από μιμητικό καταναλωτισμό, νεοπλουτίστικη έπαρση και νεοαπόκτητη ημιμάθεια.
Η εμβόλιμη αυτή Εισαγωγή δεν αποτελεί υποκατάστατο της ανάγνωσης του βιβλίου. Αντίθετα, ακριβώς λόγω της εννοιολογικής σαφήνειας και αναλυτικής δύναμης του βιβλίου, η εισαγωγή που αφορά την ελληνική περίπτωση πρέπει να διαβαστεί στο τέλος, αλλιώς παραμένει εν πολλοίς μετέωρη, παρά την εντύπωση αυτοτέλειας που αποπνέει. Η ελληνική «εξάμβλωση» και «διαστρέβλωση» δεν είναι κατανοητές χωρίς το συσχετισμό τους με τα γνήσια αστικά πρότυπα.
Το ερμηνευτικό σχήμα του Κονδύλη, και ιδιαίτερα η άποψή του για το ρόλο του πλουραλισμού των αξιών στη μαζική δημοκρατία, δεν αφήνει βέβαια κανένα περιθώριο ανάλυσης μηχανισμών και δομών που καθιστούν ορισμένες αξίες επικρατέστερες των άλλων. Και δεν εξηγεί κατά συνέπεια την παραγωγή και αναπαραγωγή της σχετικής έστω κυριαρχίας αυτής. Αλλά είναι κι αυτό μια μεγάλη συζήτηση που ακόμα συνεχίζεται.