Ένα βιβλίο του δημοσιογράφου Misha Glenny για τον 19ο και τον 20ό αιώνα
Misha Glenny: «The Balkans: 1084- 1999. Nationalism, War and the Great Powers». Granta, Λονδίνο, 1999, σελ. 730.
Συγγραφέας του συνοπτικού αλλά ουσιαστικού βιβλίου «Η πτώση της Γιουγκοσλαβίας» («The Fall of Yugoslavia», 1992) που αμέσως έγινε μπεστ-σέλερ εν μέσω της αποσύνθεσης της περιοχής, ο δημοσιογράφος Misha Glenny επανέρχεται με έναν ογκώδη τόμο που καλύπτει δύο ολόκληρους αιώνες βαλκανικής ιστορίας, πνιγμένης στο αίμα. Το βιβλίο κάθε άλλο παρά «δημοσιογραφικό» είναι. Αντίθετα, η ιδιότητα αυτή του συγγραφέα εμπλουτίζει από άποψη γραφής και ύφους ένα αξιόλογο και φιλόδοξο έργο. Εκπληκτικές περιγραφές τραγικών ιστορικών συμβάντων, όπως η καταστροφή της Σμύρνης το 1922 -την πρώτη μεγάλη εθνοκάθαρση του αιώνα μαζί με τη γενοκτονία των Αρμενίων-, η μοίρα των προσφύγων, οι αναγκαστικές μετακινήσεις και ανταλλαγές πληθυσμών, οι αέναες αλληλοσφαγές και τα «εθνοκαθαρίσματα», οι ακρότητες, οι άγριες αντεκδικήσεις μεταξύ των λαών της Βαλκανικής, ομοεθνών, αλλοεθνών, ομοθρήσκων και αλλοθρήσκων στη λυσσώδη πάλη για την ανέφικτη επιδίωξη δημιουργίας εθνοτικά ομοιογενών κρατών και εδαφικής επέκτασης.
Αλυτρωτισμοί, συνωμοσίες, πολιτικές δολοφονίες, στρατιωτικά πραξικοπήματα, δικτατορίες, ανατροπές καθεστώτων, εμφύλιοι πόλεμοι, μετακινούμενες συμμαχίες, ανελέητες, θανατηρές διαμάχες. Ο ρόλος των αγροτών, δεξαμενή των επαναστατικών κινημάτων και των εθνικών στρατών, δύσμοιρων υπάρξεων μεταξύ των διασταυρούμενων πυρών των ανταγωνιστικών εθνικισμών, η διάλυση και καταστροφή πολυεθνικών και πολιτισμικών κοινοτήτων, η αδυσώπητη σφαγή των μειονοτήτων.
Αυτός είναι ο καμβάς των Βαλκανίων. Η βαλκανική τραγωδία.
«Πυριτιδαποθήκη» της Ευρώπης; Όχι ακριβώς, όπως ευρέως πιστεύεται. Ο Glenny υποστηρίζει ότι η μεταφορά είναι ανακριβής. Πρόκειται μάλλον για την πυρίτιδα που έσπερναν στο διάβα τους οι επεμβάσεις των μεγάλων δυνάμεων (σελ. 243). Πυριτιδαποθήκη ήταν στην ουσία η ίδια η Ευρώπη.
Με την εξέγερση των Σέρβων το 1804 και την ελληνική επανάσταση το 1821 αρχίζει η αργή και αιματηρή πορεία διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και επίλυσης του χρονίζοντος «Ανατολικού Ζητήματος». Με αυτήν την αφετηρία ο συγγραφέας ξετυλίγει τη δική του εξιστόρηση της βαλκανικής ιστορίας μέχρι σήμερα, με επίκεντρο την πάλη για τη δημιουργία εθνικών κρατών. Οι εθνικές ελίτ, πολιτικά και οικονομικά αδύνατες, προσπάθησαν πάντα να αναζητήσουν ή να σημειώσουν τη στήριξη ευρωπαϊκών δυνάμεων για την πραγματοποίηση των φιλοδοξιών τους -τη μόνη εγγύηση για επιτυχία, με συχνό αποτέλεσμα, εκεί που οι κοινωνικές ομάδες διαφωνούσαν, τους εμφύλιους σπαραγμούς.
Εδώ εντοπίζεται η απαρχή της βαλκανικής τραγωδίας. Η υψηλή συχνότητα διώξεων και σφαγών των μειονοτήτων στα Βαλκάνια αποτελεί κληρονομιά της Αυστρο-Ουγγρικής και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με το πολύπλοκο δημογραφικό μωσαϊκό που άφησαν. Η δολοφονία και οι εκδιώξεις έγιναν τα κύρια εργαλεία των αντίπαλων εθνοτικών εθνικισμών («Η εθνικιστική βία δεν γνωρίζει αιώνιο εχθρό. Ο σημερινός εχθρός είναι πάντα και αιώνιος», σελ. 247).
Ο Glenny συγκροτεί μια πειστική επιχειρηματολογία για την τραγωδία των Βαλκανίων που αποδίδει κατά κύριο λόγο στις επεμβάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων, όπως ονομαζόταν τότε η σημερινή «διεθνής κοινότητα». Εκτός απ’ την περίπτωση της Ανεξαρτησίας της Ελλάδος, που προέκυψε τελικά ως αποτέλεσμα της ναυμαχίας του Ναυαρίνου το 1827, ο συγγραφέας επισημαίνει τρεις μεγάλες επεμβατικές ενέργειες: το Συνέδριο του Βερολίνου το 1878, όπου η οθωμανική ισχύς επιδιώκεται να αντικατασταθεί από ένα δίκτυο αντιμαχόμενων βαλκανικών συμμαχιών, το Αυστρο-Ουγγρικό τελεσίγραφο στη Σερβία τον Αύγουστο του 1914, που ξεκίνησε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, και την αναίτια και απρόκλητη επίθεση της φασιστικής Ιταλίας του Μουσολίνι κατά της Ελλάδας το 1940, που είχε τελική κατάληξη την εγκαθίδρυση φιλοσοβιετικών καθεστώτων στη Βουλγαρία και Ρουμανία και φιλοδυτικού στην Ελλάδα, πέραν των φοβερών ανθρώπινων και υλικών καταστροφών. Οι βαλκανικοί εφιάλτες που καταδιώκουν τη Δύση αποτελούν βασικά δικό της δημιούργημα. Ωστόσο, τα γεγονότα αυτά σπανίως θεωρούνται στη Δύση ως αποτελέσματα των επεμβάσεών της, σημειώνει σχετικά (σελ. 661).
Το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, με το χαρακτηριστικό τίτλο «Η βαλκανική δίνη», αναφέρεται στην περίοδο 1989— 1999, με αφετηρία την αποσύνθεση της πρώην Γιουγκοσλαβίας και κατάληξη τη νατοϊκή επέμβαση στο Κοσσυφοπέδιο. «Σ’ αντίθεση με τις περισσότερες βαλκανικές κρίσεις στον αιώνα», γράφει, «οι μεγάλες δυνάμεις δεν προκάλεσαν τον πόλεμο στην Κροατία, τη Βοσνία και το Κοσσυφοπέδιο. Αλλά απ’ τη στιγμή που παρενέβησαν έκαναν τα πράγματα χειρότερα» (σελ. 636 – έμφαση δική μου).
Τελικά ο Glenny θεωρεί ότι η φαντασιακή κατασκευή των Βαλκανίων από τη Δύση ως μιας περιοχής βάρβαρων και αλόγιστων λαών, κατεχόμενων από κάποια μυστηριώδη αιμοδιψία, δεν αποτελεί παρά δυτική κατασκευή, μύθο που πάντα επικαλείται οσάκις επιδιώκει να απεκδυθεί τις ευθύνες της για την οικονομική καθυστέρηση και τις πολιτικές δυσκολίες της περιοχής που προέκυψαν από τις δικές της επεμβάσεις. Γι’ αυτό, υποστηρίζει ο Glenny, κεντρική και αποφασιστική σημασία έχουν σήμερα τα προβλήματα ανασυγκρότησης και ανάπτυξης έπειτα από 120 σχεδόν κακών υπολογισμών και κυνικής αδιαφορίας. Τα βάσανα της περιοχής δεν πρόκειται να τελειώσουν εάν δεν υπάρξει η πολιτική βούληση για την οικονομική ανάπτυξή της. Διαφορετικά, τίποτε άλλο δεν θα μπορούσε να δικαιώσει την ηθικά αμφίβολη επέμβαση του ΝΑΤΟ, η δε παράδοση των Σέρβων τον Ιούνιο του 1999 δεν θα αποτελεί παρά ένα άσχετο επεισόδιο στο ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο των σχέσεων και της διαπλοκής μεταξύ Βαλκανίων και μεγάλων δυνάμεων.
Τελικά, το βιβλίο μπορεί να μην έχει την οργάνωση και τη στοιχειοθέτηση ενός κατ’ επάγγελμα ιστορικού αλλά δεν υστερεί καθόλου σε αναλυτικό βάθος, επισήμανσης αιτιών, επιχειρηματολογίας και πειστικών συμπερασμάτων ιστορικής εμβέλειας. Αποτελεί δε γι’ αυτό απαραίτητο ανάγνωσμα, κυρίως για όσους νομίζουν ότι η νατοϊκή επέμβαση έλυσε δια μαγείας τα προβλήματα.