“Επεί δε σκοπούμεν εκ τινών αι τε στάσεις γίγνονιαι και αι μεταβολαί περί τας πολιτείας, ληπτών καθόλου πρώτον τας αρχάς και τας αιτίας αυτών. Εισί δη σχεδόν ως ειπείν τρεις τον αριθμόν, ας διοριστείον καθ αυτός τύπω πρώτον. Δει γαρ λόβειν πώς τε ε’χοντες στασιάζουσι και τινων ένεκεν και τρίτον τίνες αρχός γίγνονται των πολιτικών ταραχών και των προς αλλήλους στάσεων”
Αριστοτέλης, Πολιτικά, Βιβλ. V Κεφ.2,19-23
1. Στόχος της πολιτικής ανάλυσης, ιδιαίτερα μάλιστα όταν πρόκειται για ιστορικά γεγονότα όχι μόνο φορτισμένα με πλήθος ιδεολογικών και πολιτικών απόψεων αλλά και με διαρκείς επιπτώσεις στο πολιτικό σύστημα και την πολιτική σκηνή της χώρας, είναι να περιορίσει το πεδίο αυθαίρετης παραγωγής κρίσεων και συμπερασμάτων. Εγχείρημα, βέβαια, κάθε άλλο παρά εύκολο διότι το πολιτικό πεδίο, ως χώρος έκφρασης ατομικής και συλλογικής δράσης είναι κατεξοχήν συγκρουσιακό, αμφιλεγόμενο, μεταβαλλόμενο, ρευστό: ένα πεδίο δηλαδή όπου, μεταξύ άλλων, αμφισβητείται η ίδια η ιστορία και διεκδικείται η ερμηνεία της, χρησιμοποιούμενη ως όπλο στις πολιτικές διαμάχες. Κατά συνέπεια, ενδελεχής οφείλει να είναι η θεωρητική προσπάθεια και η επεξεργασία θεωρητικών εργαλείων για τη μελέτη της πολιτικής σφαίρας κατά τρόπο που να διευκολύνεται η εμπειρική έρευνα. Έπεται, ότι για να φτάσουμε σε κάποια, κατά το μάλλον ή ήττον, συνεκτικά και συνεπή ερμηνευτικά σχήματα χρειάζεται να έχουμε ως αφετηρία ορισμένες θεωρητικές υποθετικές παραδοχές στη βάση των οποίων τα σχήματα αυτά οικοδομούνται.
2. Στην πολιτική σφαίρα συμπυκνώνονται όλες οι αντιφάσεις της κοινωνίας. Οι θεσμικές δομές του πολιτικού συστήματος θέτουν όρια στην πολιτική δράση των ατομικών και συλλογικών φορέων. Η ίδια η δράση δοκιμάζει τις αντοχές των ορίων αυτών και ενίοτε τα υπερβαίνει. Κάθε πολιτικό σύστημα διακρίνεται από μια συγκεκριμένη θεσμική ισορροπία η οποία διαταράσσεται και περιέρχεται σε κρίση όταν η πολιτική δράση ανατρέπει τους υπάρχοντες συσχετισμούς δυνάμεων.
Η θεσμική-πολιτική κρίση αποτελεί τη μήτρα εκβάσεων του πολιτικού ανταγωνισμού και των πολιτικών συγκρούσεων. Οι πιθανότητες επιβίωσης του θεσμικού συστήματος είναι ευθέως ανάλογες με τις ικανότητες προσαρμογής του και τις ικανότητες ενσωμάτωσης που διαθέτει.
Η διερεύνηση του ερωτήματος πώς εφτάσαμε στην 21η Απριλίου 1967 δεν μπορεί να παραδοθεί ούτε σ’ ένα ντετερμινισμό ούτε στην παραδοχή του ιστορικού γεγονότος ως τετελεσμένου. Η προσέγγιση οφείλει να διερευνήσει τις υπάρχουσες δυνατότητες άλλων εκβάσεων της κρίσης και τα αίτια της μη πραγματοποίησής τους, εάν δε θέλει να περιπέσει σε ερμηνείες περί προκαθορισμένης πορείας των γεγονότων.
3. Το κράτος και οι θεσμοί του που οικοδομούνται στα ερείπια του εμφυλίου πολέμου φέρουν έντονα τα χαρακτηριστικά του αυταρχισμού. Ο Στρατός κατέχει κυρίαρχη θέση σε σχέση με τους άλλους πόλους εξουσίας, το θρόνο και τη Βουλή.
α. Ο Στρατός: οι πηγές ισχύος του στρατιωτικού μηχανισμού είναι εξωτερικές (ξένη εξάρτηση και μηχανισμοί της) και εσωτερικές (οικονομικές, κοινωνικές, ιδεολογικές). Το κοινωνικό και πολιτικό πορτρέτο του σώματος των αξιωματικών. ζ Ο ρόλος της ιδεολογίας. Οι παρεμβάσεις του στρατού στις πολιτικές διαδικασίες, β. Η Μοναρχία: πηγές ισχύος και πολιτική του θρόνου, γ. Η Βουλή: το κομματικό σύστημα και τα χαρακτηριστικά του. Ο πελατειακός χαρακτήρας της οργάνωσης και λειτουργίας των αστικών κομμάτων ως παράγοντας αστάθειας του κομματικού συστήματος.
Η Αριστερά εκτός συστήματος.
4. Οι πολιτικές επιπτώσεις της οικονομικής ανάπτυξης.
Οι σχέσεις οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης. Η έννοια του πολιτικού εκσυγχρονισμού. Ο εξαστισμός της πολιτικής και των πολιτικών συγκρούσεων. Ανάπτυξη και φυσιογνωμία διαφόρων κινημάτων (εργατικού, φοιτητικού) και το πέρασμα στην εποχή της μαζικής πολιτικής και κινητοποίησης Η εκλογική διαδικασία και η σημασία της.
5. Ορόσημα πολιτικής κινητοποίησης και σύγκρουσης.
Η εκλογική αναμέτρηση του 1961 και η σημασία της. Παρατεταμένη πολιτική κινητοποίηση (Ανένδοτος)-Φορείς-Μέσα. Οι ανακατατάξεις στο κομματικό και πολιτικό σκηνικό. Τα πολιτικο-ιδεολογικά ρεύματα της περιόδου. Η αντιμετώπιση της κινητοποίησης από το κράτος και τους μηχανισμούς καταστολής. Η κρίση του κράτους και των μηχανισμών του. Η πρόκληση της περιόδου 1963-65. Μεταρρύθμιση ή ρήξη. Ο χαρακτήρας της κυβερνητικής αλλαγής και το πολιτικό σκηνικό. Αντιδράσεις του κράτους ασφάλειας και των πολιτικών εκφραστών του. Η διαμάχη για τον πολιτικό έλεγχο του στρατού.
6. Η πολιτική κρίση 1965-67.
Παρεμβάσεις του θρόνου και κυβερνητική αστάθεια. Το φαινόμενο της αποστασίας. Η Ένωση Κέντρου κατακερματίζεται.
Νέα πολιτικά και ιδεολογικά ρεύματα (Ανδρέας Παπανδρέου). Η Αριστερά (ΕΔΑ, ΚΚΕ) και τα προβλήματά της. Η πολιτική κινητοποίηση και τα αποτελέσματά της. Οι κινήσεις στο πολιτικό προσκήνιο: αστάθεια, αντιπαραθέσεις και συμβιβασμοί. Πολύ λίγα – πολύ αργά. Βαθύτατη κρίση του πολιτικού συστήματος. Οι προπαρασκευαστικές ενέργειες για εκτροπή. Το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21-4-67.
7. Συμπεράσματα-συζήτηση.
Πολιτικός Εκσυγχρονισμός και Στρατιωτική Επέμβαση.
Ήταν αναπόφευκτο το στρατιωτικό πραξικόπημα;
Οι ευθύνες των πολιτικών δυνάμεων.
Το τέλος μιας εποχής.