ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΜΕΤΑ ΤΟ 1821
«Modem Greece: Nationalism and Nationality». Επιμέλεια: Martin Blinkhorn και Thanos Veremis. Sage – Eliamep, 1990, σελ. 172.
Ιδιαίτερη επικαιρότητα, λόγω της κλονιζόμενης κρατικής υπόστασης γειτονικών βαλκανικών κρατών, αποκτά το βιβλίο «Modern Greece: Nationalism and Nationality». Ο τόμος, που πέρασε μάλλον απαρατήρητος, είναι αφιερωμένος στην εθνική συγκρότηση, στην «οικοδόμηση του έθνους» από το νεοσύστατο ελληνικό κράτος μετά τον πόλεμο της ανεξαρτησίας. Βιβλία που προορίζονται για ξένο αναγνωστικό κοινό αποφεύγουν συνήθως τις θεωρητικές προσεγγίσεις και περιέχουν ορισμένες απλουστεύσεις και αναγκαίες συνοπτικές ιστορικές αναφορές, για να γίνονται περισσότερο εύληπτα. Αλλά και ως προς αυτό η συγκεκριμένη έκδοση αποτελεί εξαίρεση. Γιατί διακρίνεται από συστηματική θεωρητική προσέγγιση του θέματος και ισχυρότατη ιστορική επιχειρηματολογία, σε βαθμό που να διεκδικεί πράγματι το χαρακτηρισμό της «αντικειμενικότητας», σε ένα πεδίο όπου τέτοιου είδους χαρακτηρισμοί φαντάζουν εξ ορισμού ύποπτοι και αντιμετωπίζονται με δικαιολογημένο σκεπτικισμό.
Οι αναφορές των συγγραφέων στο έργο του Benedict Anderson, Imagined Communities (Λονδίνο, 1986) υπογραμμίζουν την κοινή θεωρητική αφετηρία για τη συμβιωτική σχέση κράτους και έθνους.
Κράτος και έθνος
Στα άρθρα των Θάνου Βερέμη, Πασχάλη Κιτρομηλίδη, Τζον Κολιόπουλου και Ευάγγελου Κωφού εξετάζεται ο ρόλος του σύγχρονου κράτους στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας και στην καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης, που αποτελεί και τον κρίσιμο παράγοντα της ανάπτυξης και τελικής σύγκρουσης των εθνικισμών στα Βαλκάνια.
Ο Θάνος Βερέμης υποστηρίζει ότι η ιδεολογική σχέση κράτους και έθνους στην Ελλάδα υπέστη σημαντικούς μετασχηματισμούς από τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας ως τους Βαλκανικούς πολέμους. Ο ελληνικός εθνικισμός απέκτησε λαϊκή βάση μόνο αφότου το κράτος έγινε φορέας του και ανέλαβε το καθήκον της απελευθέρωσης των αλύτρωτων Ελλήνων. Το νέο εθνικό κράτος υιοθέτησε αστικές αρχές διακυβέρνησης και διοίκησης, κατάφερε να καθυποτάξει τα τοπικά κέντρα εξουσίας, να θέσει την Εκκλησία υπό τον έλεγχό του, να την ενσωματώσει στον εθνικό μύθο και να την καταστήσει όχημα της αποστολής του για τη διάδοση ενός συνεκτικού εθνικού ιδεώδους.
Παρά τις διαφορές αυτοχθόνων και ετερόχθονων ως προς τον προσδιορισμό της εθνικής ταυτότητας, ο αλυτρωτισμός έγινε άρθρο πίστης κάθε κυβέρνησης. Ο ομφάλιος λώρος της ελληνικής διανόησης με την αστική ευρωπαϊκή σκέψη ουδέποτε απεκόπη. Οι ευφάνταστες ιδέες του Ιωνά Δραγούμη και τα σχέδια του Αθανασίου Σουλιώτη περί πολυεθνικής «Ανατολικής Αυτοκρατορίας «ξεπεράστηκαν τελικά από τις περιστάσεις και το αλύτρωτο έθνος υποχρεώθηκε μετά το 1912 να αναζητήσει τη σωτηρία του στο εθνικό κέντρο.
Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης εξετάζει τη βαλκανική κοινωνία, πολιτικά ενοποιημένη υπό την Οθωμανική κυριαρχία και πολιτιστικά ομογενοποιημένη υπό τη σκέψη της Ορθόδοξης Εκκλησίας, καθώς και την ανάδυση των ιδιαίτερων εθνικών ταυτοτήτων υπό την επίδραση του Διαφωτισμού και της γαλλικής επανάστασης. Εφόσον άλλα κριτήρια (γλώσσα, παιδεία, εθνική καταγωγή και κληρονομιά, κοινή ιστορία) υπεισέρχονται πλέον στον ορισμό της εθνικότητας, η σύγκρουση μεταξύ της Εκκλησίας (Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης, που ως θεσμός του Οθωμανικού κράτους παρέμεινε στην ουσία υπερεθνικός, στηριγμένος στο θρησκευτικό κριτήριο) και της «εθνικής κοινότητας» δε μπορεί να συγκαλυφθεί.
Ο κρίσιμος παράγοντας για την οικοδόμηση του ελληνικού έθνους ήταν το ελληνικό κράτος. Αυτό εγκαθιστά και νομιμοποιεί την εξουσία του αυτό εξαπλώνει, σφυρηλατεί και εμπεδώνει με τους διοικητικούς, στρατιωτικούς και εκπαιδευτικούς μηχανισμούς του την εθνική συλλογική ταυτότητα, την εθνική συνείδηση· αυτό «εθνικοποιεί» την Ορθόδοξη Εκκλησία και τη μεταβάλλει σε φορέα των εθνικών επιδιώξεων· αυτό κινητοποιεί τους πολιτιστικούς και πολιτικούς πόρους για τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης. Βέβαια, ο ελληνικός εθνικισμός υπέστη πολλές μεταλλαγές. Το συμβολικό πλαίσιο της Μεγάλης Ιδέας έσμιξε το έθνος με την Εκκλησία, παρά την αρχική ώθηση διαχωρισμού υπό την επίδραση του Διαφωτισμού. Στα μέσα του περασμένου αιώνα ο ελληνικός εθνικισμός υπό την επίδραση του έργου του Κ. Παπαρηγόπουλου τονίζει πλέον το βυζαντινό παρελθόν της χώρας, ενώ προς τα τέλη του αιώνα η Ορθοδοξία ενσωματώνεται στον εθνικό ορισμό του Ελληνισμού.
Ο Τζον Κολιόπουλος εξετάζει με αναλυτική οξυδέκεια και τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία τις συνθήκες που δημιούργησαν τους αρματολούς και κλέφτες, το ρόλο που έπαιξαν οι άτακτες στρατιωτικές ομάδες του ελληνικού κράτους και τελικά την έκλειψη του φαινομένου στις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν προς τα τέλη του 19ου αιώνα και την αδήριτη ανάγκη δημιουργίας ενός τακτικού, καλά οργανωμένου, πειθαρχημένου και εξοπλισμένου στρατού.
Η ιστορία της Μακεδονίας
Ο Ευάγγελος Κωφός, με ένα έξοχο δοκίμιο για τη Μακεδονία, ανατρέχει στις ιστορικές συγκρούσεις των εθνικών ιδεολογιών στην περιοχή και την τελική αποκρυστάλλωση τριών διακριτών εθνικών ταυτοτήτων (ελληνικής, βουλγαρικής, γιουγκοσλαβικής), που βασίζονται σε τρεις διαφορετικές συλλήψεις και ερμηνείες της ιστορίας της Μακεδονίας. Η εθνολογική ομοιογένεια και η πλήρης ενσωμάτωση της ελληνικής Μακεδονίας στον πολιτιστικό και κοινωνικό κορμό της χώρας δεν έχουν, βέβαια, καμία σχέση με τη «μακεδονική σαλάτα» περασμένων εποχών, ούτε έχουν τίποτε να φοβηθούν από τις υπερφίαλες και ψευδεπίγραφες διεκδικήσεις των γειτόνων, καθώς μάλιστα η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως αδιάσειστα στοιχεία της ελληνικής κληρονομιάς. Η αναθεωρητική ιστοριογραφία των Σκοπιών, όμως, προσπαθεί να δημιουργήσει εντυπώσεις στο εξωτερικό, κυρίως μεταξύ των απαίδευτων κύκλων. Μήπως είναι πλέον καιρός το ελληνικό κράτος να ενισχύσει γενναιόδωρα τις κλασικές σπουδές.