ΤΕΣΣΕΡΑ ΠΟΛΥΤΙΜΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ
Η τήξη των πάγων στις ελληνοτουρκικές σχέσεις με τις πρόσφατες συναντήσεις των πρωθυπουργών των δυο χωρών στο DAVOS της Ελβετίας και τις Βρυξέλλες προσφέρει ίσιος την ευκαιρία για μια βαθύτερη θεώρηση της ιστορικής διαδρομής των σχέσεων αυτών καθώς και των παραγόντων που ενδέχεται να επηρεάσουν την μελλοντική τους διαμόρφωση. Γιατί υπο ομαλάς συνθήκας το παρελθόν δεσμεύει το παρόν που με τη σειρά του μπορεί να δεσμεύσει το μέλλον κατά θετικό ή αρνητικό τρόπο. Η αλλαγή των δεδομένων (γεωπολιτικών, οικονομικών, στρατιωτικών, διπλωματικών) προϊόν μακρόχρονων εξελίξεων αλλά ενίοτε και αιφνίδιων εκρήξεων, δημιουργεί και τις αντίστοιχες πιέσεις για ανατροπή του status quo, για διαμόρφωση μιάς νέας τοπικής ισορροπίας που συνήθως απαιτείται να διατυπωθεί σε κείμενα διεθνούς νομικής ισχύος ώστε να υπάρχει και, ασφάλεια δικαίου και ευρύτερη αποδοχή του νέου καθεστώτος που προκύπτει. Κι ενώ είναι ίσως ενωρίς για να μπορέσει κανείς να διατυπώσει αξιόπιστες προβλέψεις για τα τελικά αποτελέσματα της ελληνοτουρκικής προσέγγισης, εντούτοις η στάθμιοη των παραγόντων που διαμορφώνουν τις αντίστοιχες θέσεις σχετικής ισχύος των δύο χωρών μέσα σ’ ένα δεδομένο σύστημα διεθνών και περιφερειακών ισορροπιών είναι περισσότερο από αναγκαία, αν και καθόλου εύκολη υπόθεση. Μ ‘αυτή την έννοια το πώς κάθε πλευρά «παίζει τα χαρτιά της» αποτελεί συνάμα και συνάρτηση τέτοιων σταθμίσεων που δεν περιορίζονται στην φωτογράφηση του παρόντος αλλά τείνουν να διαμορφώσουν πλαίσιο για το μέλλον τέτοιο ώστε να διασφαλίζονται τουλάχιστον τα κεκτημένα ή να μην επιδεινώνονται περαιτέρω κρίσιμες συνιστώσες των σχέσεων με την άλλη πλευρά. Υπο το φως λοιπόν των νέων εξελίξεων στις ελληνοτουρκικές σχέσεις τα βιβλία που παρουσιάζονται εδώ αποτελούν πολύτιμα βοηθήματα στο να κατανοηθούν καλύτερα κι εγκυρότερα ορισμένες σημαντικές πτυχές τους.
Το βιβλίο της Δοντά1 είναι πολλαπλά χρήσιμο. Διαπραγματεύεται με σαφήνεια το θέμα του διεθνούς νομικού καθεστώτος των Στενών και των ελληνικών νησιών Λήμνου και Σαμοθράκης ανατρέχοντας στην καταγωγή του προβλήματος. Η συγγραφέας αξιοποιεί με οικονομία λόγου και λιτή παρουσίαση πλούσιο αρχειακό υλικό των υπουργείων Εξωτερικών της Ελλάδας, της Γαλλίας και Βρεταννίας, της βιβλιοθήκης των Ηνωμένων Εθνών και των εγγράφων του Βενιζέλου στο Μουσείο Μπενάκη, καθώς επίσης και άλλες δημοσιευμένες πηγές με συλλογές σημαντικών εγγράφων και την υπάρχουσα βιβλιογραφία.
Σκιαγραφούνται έτσι οι εξελίξεις που συνέβαλαν στην τελική διαμόρφωση της Συνθήκης του Μοντραί του 1936 για το καθεστώς των Στενών και θεμελιώνεται με σαφή επιχειρηματολογία το δικαίωμα της Ελλάδος να εξοπλίσει τα νησιά αυτά. Το πόση σημασία έχει το θέμα αυτό φαίνεται από την άρνηση της Τουρκίας να αποδεχθεί κάτι τέτοιο και τις αντιρρήσεις της να περιληφθεί η Λήμνος στις στρατιωτικές ασκήσεις του ΝΑΤΟ στην περιοχή. Πέρα όμως από τη νομική εδραίωση των ελληνικών επιχειρημάτων στο θέμα αυτό το βιβλίο της Δοντά, παρά τη νομικό-διπλωματική σκοπιά του, αποκαλύπτει συνάμα και το πολύπλοκο διεθνές σκηνικό, η μεταβολή του οποίου αντανακλάται στις συνθήκες της περιόδου για το συγκεκριμένο θέμα.
Το βιβλίο του Β. Νότη2 παρουσιάζει επίσης πολλαπλό ενδιαφέρον. Εξετάζει από τη μια μεριά την ιστορική διαμόρφωση της υπανάπτυξης στην Τουρκία, τη διαδικασία εκβιομηχάνισης σε σύνδεση με το ρόλο του τουρκικού κράτους και της γραφειοκρατικής – διοικητικής του ελίτ κι από την άλλη επιχειρεί ορισμένες συγκρίσεις με την ελληνική οικονομία. Φυσικά το θέμα δεν εξαντλείται όχι μόνο γιατί αρκετές μπορεί να είναι οι προσεγγίσεις απέναντι στο θέμα της υπανάπτυξης γενικά και της «τουρκικής ιδιομορφίας» ειδικότερα ή γιατί οι συγκρίσεις σταματούν στο 1982 (πολύ νερό έχει κυλήσει από τότε), αλλά γιατί ενδιαφέρει άμεσα η στάθμιση των πιθανοτήτων επιτυχίας και των ορίων τη «φιλελεύθερης» οικονομικής πολιτικής που ακολουθεί ο Ozal σε συνθήκες όπου
το πολιτικό και πολιτιστικό βάρος της Κεμαλικής κρατικιστικής παράδοσης είναι ακόμα καταθλιπτικό (ο παράγων τον στρατού) και όπου η χώρα παρουσιάζει τεράστιες ανισότητες και ανισορροπίες στην κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική της δομή. Η μελέτη του Νότη φέρνει στην επιφάνεια κρίσιμους δείκτες της οικονομικής και δημογραφικής ανάπτυξης της Τουρκίας που θα έπρεπε να αποτελούν μόνιμο αντικείμενο παρακολούθησης και εκτίμησης. Καμία στρατιωτική ισχύς ή επιρροή δεν μπορεί να διατηρηθεί πόσο μάλλον να αυξηθεί χωρίς γερή εθνική οικονομική βάση.
Το βιβλίο του Βερέμη3 μολονότι σύντομο καταπιάνεται με την ιστορική πορεία των ελληνοτουρκικών σχέσεων και τα κρίσιμα θέματα που συνθέτουν σήμερα τις ελληνο-τουρκικές «διαφορές» με εντυπωσιακή πυκνότητα και ακρίβεια και αντισταθμίζουν επαρκώς την αναγκαστική έλλειψη λεπτομερειακής ανάλυσης. Κι ενώ η μελέτη απευθύνεται στον πληροφορημένο αν άγνωστη μάλλον παρά τον ειδικό μελετητή δεν παύει εντούτοις να διακρίνεται από μια αυστηρή επιστημονική προσέγγιση απέναντι στα προβλήματα.
Οι βιβλιογραφικές παραπομπές και επισημάνσεις έργων που συνοδεύουν τα κεφάλαια της μελέτης είναι αρκετά προσιτές στο μέσο αναγνώστη, ο οποίος έχει επίσης τη δυνατότητα να προσφύγει στην επιλογή ελληνόγλωσσης και ξενόγλωσσης
βιβλιογραφίας με την οποία ο Βερέμης συμπληρώνει μια θαυμάσια για το είδος της μελέτη. j Τέλος η έκθεση του Ιδρύματος j Μεσογειακών Ερευνών4 περιλαμβάνει τις εισηγήσεις που έγι-1 ναν στο πλαίσιο σχετικού συνε-! δρίου του Ιδρύματος τον Ιούλιο του 1986 από τους Γ. Δημητρακόπουλο, Δ. Κώνστα. Θ. Βερέμη, Χρ. Ροζάκη, Α. Αλεξανδρή, Γ. Τενεχίδη. Α. Ξύδη, Β. Κουφουδάκη, Π. Καλλιγά και Αδ. Ηόλλις. Δεν θα ήταν δυνατόν να παρουσιαστεί εδώ το περιεχόμενο όλων των εισηγήσεων κατά τρόπο δίκαιο. Το γεγονός ότι η συγγραφική ενασχόληση των εισηγητών με καίρια θέματα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής είναι αρκετά γνωστή δεν παύει να καθιστά τη μελέτη των κειμένων του τόμου άκρως ενδιαφέρουσα και αναγκαία για την κατανόηση των πραγματικών δια- : στάσεων των προβλημάτων χωρίς προκαταλήψεις και περιττή ιδεολογική φόρτιση.
- Domna Dontas. «Greece and Turkey: The regime of the straits, Lemnos and Samothrace», εκδόσεις «Eleftheroudakis», Αθήνα 1987. σ.σ. 254.
- ΒΑΣΙΛΗΣ ΝΟΤΗΣ «Εκβιομηχάνιση και Οικονομική Ανάπτυξη στην Τουρκία», Ιδρυμα Μεσογειακών Μελετών, Αθήνα 1986, σ.σ. J77.
- ΘΑΝΟΣ ΒΕΡΕΜΗΣ «Ελληνοτουρκικές σχέσεις», εκδόσεις «Σάκκουλα», Αθήνα 1986, σ.σ. 124.
- ίδρυμα Μεσογειακών Ερευνών «Διαστάσεις των ελληνο-τουρκικών σχέσεων, Αιγαίο – Κύπρος», 1987, σ.σ. 119.