R. Κ. Sinclair, «Democracy and participation in Athens», Cambridge University Press, 1988 σ.σ. 253.
Υπόδειγμα επίπονης ακαδημαϊκής έρευνας, συγκροτημένης επιχειρηματολογίας, οργανωμένης παρουσίασης και λιτού ύφους αποτελεί το βιβλίο του R. Κ. Sinclair, καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Σίδνεϋ.
Κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η συμμετοχή των πολιτών στη ζωή της Αθήνας από τα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα μέχρι το 332 π.Χ. Ο Sinclair τονίζει την καίρια θέση που κατείχε στην ελληνική πολιτική σκέψη και πράξη η πολιτική συμμετοχή. Η ίδια η έννοια του πολίτη, ιδιαίτερα δε του πολίτη δημοκρατικής πολιτείας, ταυτιζόταν με τη συμμετοχή στην άσκηση της εξουσίας – στα δικαστήρια και την εκκλησία του δήμου. Η σύγχρονη διάκριση των εξουσιών δεν υπήρχε βέβαια τότε. Οι λειτουργίες «του βουλεύεσθαι, επιτάττειν και κρίνειν» ασκούνταν από όλο τον δήμο.
Ο συγγραφέας εξετάζει κριτικά τόσο τη φύση όσο και τα όρια της πολιτικής αυτής συμμετοχής, το κόστος της και τις πολιτικές της συνέπειες, τα μέσα και τους θεσμούς μέσα από τους οποίους οι Αθηναίοι συμμετείχαν στη δημόσια ζωή της πόλης, τις υλικές και ηθικές ανταμοιβές αλλά και τους κινδύνους της πολιτικής ηγεσίας, τα πολιτικά δίκτυα της εποχής. Η ανάλυση ορισμένων θεσμών της Αθηναϊκής Πολιτείας, που φαίνεται να ήταν μοναδικοί στην αρχαία Ελλάδα, όπως η γραφή παρανόμων, (δηλαδή η διαδικασία ακύρωσης ψηφισμάτων του δήμου από τα δικαστήρια λόγω αντισυνταγματικότητας των προτάσεων) ή η γραφή νόμου μη επιτήδειου θείναι (δηλαδή η διαδικασία ακύρωσης νόμων που αντιστρατεύονταν το κρατικό συμφέρον) αποκαλύπτει πραγματικά τις πολλαπλές λειτουργίες των πολιτικών θεσμών – πολιτικά όπλα εναντίον αντιπάλων αλλά και ασφαλιστικές δικλείδες εκτόνωσης και ελέγχου της πολιτικής διαμάχης.
Ο Sinclair αναφέρει χαρακτηριστικά την περίπτωση του Αριστόφωνος, πολιτικού της Αθήνας, που υπερηφανευόταν ότι κατά τη διάρκεια της πολιτικής του καριέρας είχε προσαχθεί στο δικαστήριο 75 φορές με την κατηγορία της παράνομης πρότασης νόμων (γραφή παρανόμων), αλλά αθωώθηκε σ’ όλες τις περιπτώσεις.
Ο Sinclair δεν είναι άκριτος θαυμαστής της αθηναϊκής δημοκρατίας. Έχει επίγνωση των αδυναμιών της: τις διάφορες ανισότητες μεταξύ των πολιτών από άποψη ελεύθερου χρόνου, οικονομικών πόρων και παιδείας που εκ των πραγμάτων δεν επέτρεπαν σ’ όλους τον ίδιο βαθμό αφοσίωσης στις δημόσιες υποθέσεις ή τον ίδιο βαθμό πρόσβασης σ’ ορισμένα αξιώματα (π.χ. στρατηγοί) όπου η γνώση, η πείρα ή και η καταγωγή έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην εκλογή. Η ακόμα το γεγονός ότι το σύστημα στηριζόταν σε σημαντικό βαθμό στην εργασία των σκλάβων και στο ότι μικρό μόνο μέρος του πληθυσμού της πόλης απολάμβανε πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων. (Ο Sinclair υπολογίζει ότι το 30% – 37% του πληθυσμού της Αθήνας ήταν σκλάβοι και το 10% -15% μέτοικοι, ενώ το 50% – 55% αποτελούσαν οι πολίτες με τις οικογένειές τους και μόνο ένα 14% – 17% – οι άρρενες ενήλικοι – είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα). Ωστόσο ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι αυτό που ήταν εκπληκτικό στην αρχαία Αθήνα, όχι μόνο σε σύγκριση μ’ άλλες αρχαίες κοινωνίες αλλά και σε σύγκριση με σύγχρονες κοινωνίες, ήταν η επέκταση των πολιτικών δικαιωμάτων και η άμεση πολιτική συμμετοχή μεγάλου αριθμού πολιτών. Αναλογίζεται κανείς απ’ αυτή την άποψη το πότε κατελύθη η δουλεία στον «πολιτισμένο κόσμο» ή το ότι οι γυναίκες στην Ελλάδα ψήφισαν για πρώτη φορά το 1956. Σ’ αυτή την πλατειά συμμετοχή ο συγγραφέας αποδίδει επίσης τη συνέχεια και σταθερότητα του πολιτεύματος, σ’ αντίθεση μ’ άλλους που προβάλλουν την άποψη ότι η κλήρωση για τη συμμετοχή στα δημόσια αξιώματα καθώς και η ετήσια θητεία της ηγεσίας στην ουσία αντιστρατεύονταν τη συνέχεια τη σταθερότητα και την αποτελεσματικότητα.
Τέλος, δεν μπορώ να επισημάνω την πολύτιμη βιβλιογραφία του έξοχου αυτού βιβλίου. Καταμετρώντας 348 καταχωρίσεις σημαντικών άρθρων και βιβλίων, με λύπη διαπιστώνει κανείς ότι οι των Ελλήνων συγγραφέων δεν ξεπερνούν τον φοβερό αριθμό των δύο (2)1 Κρίμα!