Η ΔΙΚΗ -ΚΑΙ ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΣΕ ΘΑΝΑΤΟ- ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΚΑΙΡΗ
Γιατί ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο; Το ερώτημα αυτό πολλούς απασχόλησε μέχρι σήμερα. Οι απαντήσεις ποικίλλουν. Ο Αμερικανός I. F. Stone έθεσε στον εαυτό του ένα άλλο, σχετικά διαφορετικό ερώτημα: πώς μπόρεσε η Αθήνα, με το ελεύθερο δημοκρατικό καθεστώς της να δικάσει και να καταδικάσει τον πιο φημισμένο στοχαστή της; Τόσο πολύ φαίνεται να τυραννήσε τον Stone αυτό το ερώτημα ώστε χρειάστηκε δέκα ολόκληρα χρόνια για να δώσει τη δική του απάντηση με το βιβλίο του The Trial of Socrates, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Jonathan Cape και δημιούργησε αίσθηση. Γι’ αυτόν ακριβώς το σκοπό άρχισε να μαθαίνει ελληνικά μετά τα 70 του χρόνια, μολονότι έπασχε από καταρράκτη. Και γνωρίζουμε, τουλάχιστον όσοι αποφοιτήσαμε από τα ηρωικά αλλά άθλια γυμνάσια του ’60, ότι η ορθή εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας δεν εξαντλείται στην αρωγή και την ευδοκίμηση, τις «άγνωστες» αυτές νεοελληνικές λέξεις που ενέσπειραν τον πανικό μεταξύ των αποφοίτων των σημερινών μας λυκείων σε πανελλήνιες εξετάσεις πριν λίγα χρόνια, και επί του μνημείου των οποίων εχύθησαν ποταμοί δακρύων – και μελάνης.
Ηρωικό, απ’ αυτή την άποψη το βιβλίο του Stone, προϊόν άπειρης αγάπης για την Ελλάδα και απότοκο σκληρής διανοητικής προσπάθειας. Ο ίδιος, γνωστός στην Αμερική για τις ριζοσπαστικές του ιδέες και παλαίμαχος του κινήματος για τις πολιτικές ελευθερίες χαρακτηρίζει τον εαυτό του σαν Αμερικανό, δημοκράτη και ερωτευμένο με την Αθήνα (προφανώς την αρχαία). Στην επίμοχθη διανοητική του περιπέτεια, συνάντησε φυσικά το ανυπέρβλητο εμπόδιο που όλοι συναντούν στις μελέτες τους για τον Σωκράτη: τίποτα απ’ όσα είναι γνωστά με βεβαιότητα ότι έχει πει ή έχει γράψει ο Σωκράτης, δεν έχει διασωθεί. Όσα γνωρίζουομε προέρχονται από τους δύο μαθητές του: τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα.
Ο Σωκράτης δικάστηκε /και καταδικάστηκε από δικαστήριο ενόρκων στην Αθήνα το 399 π.Χ. Έχει προηγηθεί η ήττα της Αθήνας από την Σπάρτη, με καταστρεπτικά αποτελέσματα για την πολιτική σταθερότητα της πόλης. Το 411 και το 401 π.Χ. οι Τριάκοντα Τύραννοι με την υποστήριξη της Σπάρτης (πάντα φαίνεται να χρειάζεται η στήριξη σε μια ξένη δύναμη για τη διατήρηση της δικτατορίας) εγκαθιστούν αντιδραστικό και βίαιο καθεστώς. Επιβάλλεται βασίλειο τρόμου. Εκατοντάδες Αθηναίοι πολίτες δολοφονούνται. Αλαζόνες και άπληστοι οι τύραννοι. Τελικά όμως η ολιγαρχία ανατρέπεται. Η δημοκρατία αποκαθίσταται και δείχνει σπάνια μεγαλοψυχία: παρέχει γενική αμνηστία, με εξαίρεση τους ηγέτες της ολιγαρχίας κι απαγορεύει δικαστικές διώξεις για αδικήματα που είχαν διαπραχθεί κατά τη διάρκεια του τυραννικού καθεστώς. Επέρχεται κατευνασμός των πολιτικών παθών και συμφιλίωση.
Και ο Σωκράτης; Τι στάση τήρησε; Ασφαλώς οι διδάσκαλοι δεν μπορούν να θεωρηθούν υπεύθυνοι για τις μετέπειτα πράξεις και συμπεριφορά των μαθητών τους. Γιατί κι ο πολύς Αλκιβιάδης, ήρωάς του Δήμου σε κάποια περίοδο, προδότης και συνεργάτης των εχθρών της αθηναϊκής δημοκρατίας σε κάποια άλλη. Ο Σωκράτης δεν κρύβει τη συμπάθειά του προς τη Σπάρτη. Μισεί τη δημοκρατία, περιφρονεί τους οικοδόμους και σιδεράδες – τους απλούς πολίτες της Αθήνας με δικαίωμα ψήφου και λόγου, εκλέγειν και εκλέγεσθαι, συμμετοχής στα κοινά της πόλης. Είναι σκωπτικός απέναντι στο «λαό», υιοθετεί και διδάσκει μια αριστοκρατική, αντιδημοκρατική πολιτική αντίληψη. Πιστεύει στον αυταρχισμύ και την πολιτική υπακοή, σε μια ρομαντική αναβίωση παλιών, ξεπερασμένων προ-δημοκρατικών πολιτικιάν θεσμών. Παρέμεινε μακράν των συγκλονιστικών αναταραχών που επέφεραν την κατάλυση της αθηναϊκής δημοκρατίας. Δεν ήταν βέβαια ούτε δειλός ούτε προδότης της πόλης του. Δεν αυτομόλησε προς τον εχθρό. Ήταν όμως απόλυτα ανταγωνιστικός απέναντι στα θεμέλια της αθηναϊκής δημοκρατίας και πολέμιος της πολιτικής ταυτότητας που χαρακτήριζε την πολιτεία και τους πολίτες της. Γι’ αυτό, εν μέσω τόσο δύσκολων και δραματικών πολιτικών εξελίξεων η δίκη του Σωκράτη ήταν στην ουσία πολιτική δίκη, υποστηρίζει ο Stone. Και μάλλον έχει δίκιο.
Βέβαια ο Σωκράτης προσήχθη στη δίκη με δύο βασικές κατηγορίες: για «διαφθορά» των νέων και για το ότι «δεν πίστευε» στους θεούς, στην επικρατούσα δηλαδή τότε θρησκεία. Παρ’ όλα αυτά είναι φανερό ότι ο φόβος της αθηναϊκής δημοκρατίας δεν είχε σαν βάση τις αιρετικές θρησκευτικές απόψεις και δοξασίες του Σωκράτη αλλά μάλλον την ανετρεπτική δυναμική των πολιτικών του απόψεων. Αντιπροσώπευε μ’ άλλα λόγια ο Σωκράτης «κίνδυνο για τη δημοκρατία». Επρόκειτο δηλαδή για πολιτική δίκη με τον Σωκράτη στο εδώλιο για τις πολιτικές του ιδέες, όχι για τις φιλοσοφικές και θρησκευτικές του πεποιθήσεις τις οποίες δίδασκε. Το αριστοκρατικό σύστημα ιδεών και τα επιχειρήματά του περί αρετής -η επιδίωξη της οποίας αποσυνδεόταν από την πολιτική δραστηριότητα και συμμετοχή των πολιτών στις υποθέσεις της πόλης- προφανώς θεωρήθηκαν ότι αποτελούσαν απειλή για το ισχύον σύστημα αξιών.
Το γεγονός ότι ο Σωκράτης βρέθηκε ένοχος δεν συνεπάγοταν αυτόματα και την καταδίκη του σε θάνατο. Το σύστημα επιβολής της ποινής στην αθηναϊκή δημοκρατία ήταν τέτοιο που επέτρεπε στον κατηγορούμενο να προτείνει εναλλακτική ποινή απέναντι στην πρόταση του δημόσιου κατήγορου. Ο Σωκράτης, θέλοντας να γελοιοποιήσει για μια ακόμα φορά το σύστημα,
πρότεινε σαν «ποινή» να του παρέχονται δωρεάν γεύματα εφ’ όρου ζωής! Αυτή ακριβώς η στάσή του οδηγεί τον Stone στο συμπέρασμα ότι ο Σωκράτης επεδίωξε το κώνειο όχι σαν αυτοτιμωρία, αλλά σαν ύστατη ηθική εκπλήρωση της αποστολής του.
Είχε ανάγκη τω κώνειο όπως ο Χριστός είχε ανάγκη τη Σταύρωση. Η μοίρα των ιεραποστόλων.
Αποψη φυσικά παρατραβηγμένη. Η εσωτερική ψυχική κατάσταση του θύματος, οι κινητήριες ψυχολογικές δυνάμεις του ιεραποστόλου και οι αντιλήψεις του για την αποστολή του, οι περίπλοκες ψυχολογικές σχέσεις κι εξαρτήσεις μ’ ένα εχθρικό περιβάλλον, με τους διώκτες και τους θύτες, με τον κοινωνικό και πολιτικό κονφορμισμό, με κανένα τρόπο δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιούνται σαν βάση για την παροχή ελαφρυντικών υπέρ του θύτη.
Ο Stone δεν υποστηρίζει βέβαια κάτι τέτοιο. Πιστεύει ότι οι Αθηναίοι ορθώς δίκασαν τον Σωκράτη, υπέπεσαν όμως σε βαρύτατο λάθος καταδικάζοντάς τον σε θάνατο. Οι Αθηναίοι είχαν κάθε λόγο να πιστεύουν ότι ο Σωκράτης αποτελούσε πολιτικό κίνδυνο σε συνθήκες μάλιστα καθεστωτικής ανασφάλειας και πολιτικής αστάθειας. Ωστόσο η ύστατη δοκιμασία ενός δημοκρατικού πολιτεύματος εντοπίζεται ακριβώς στις περιπτώσεις που μπορεί να ανεχθεί ακόμα και μια τέτοια αρνήτική κριτική, καταστροφική του συστήματος των αξιών στο οποίο πιστεύει και ορκίζεται η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών. Η στάση του Stone είναι λοιπόν σαφής. Η καταδίκη του Σωκράτη σε θάνατο απετέλεσε «ανεξίτηλο στίγμα» για την αθηναϊκή δημοκρατία. Πρόκειται για μια έντιμη στάση ίσως όμως όχι επαρκή να καλύψει πιο πολύπλοκες καταστάσεις.
Το βασικό πάντως ερώτημα που προκύπτει από την καταδίκη του Σωκράτη παραμένει πάντα επίκαιρο: μέχρι ποιό σημείο μπορεί να φτάσει η αυτοπροστασία και αυτοάμυνα των δημοκρατικών καθεστώτων; Ποιά μέσα είναι επιτρεπτά για την αντιμετώπιση των εχθρών της δημοκρατίας στους οποίους παρέχεται ή ίδια ελευθερία και προστασία που παρέχεται σ’ όλους τους πολίτες, χρησιμοποιείται όμως απ’ αυτούς για την υπονόμευση και κατάργησή τους;
Μόλις πρόσφατα η Μάργκαρετ Θάτσερ υποστήριξε ότι χρειάζεται «κάποιος» περιορισμός των ελευθεριών για να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά οι εχθροί της δημοκρατίας, στην προκειμένη περίπτωση οι Ιρλανδοί τρομοκράτες. Όταν οι κίνδυνοι για μια δημοκρατία είναι πράγματι υπαρκτοί και σοβαροί, τότε δεν είναι δυνατόν ν’ αποφύγει κανείς το δίλημμα: απόλυτη ανοχή ή περιορισμός βασικών ελευθεριών, που μπορεί όμως ν’ αποτελέσει και απαρχή υπονόμευσης και κατάργησης των ίδιων αρχών πάνω στις οποίες στηρίζεται το πολίτευμα. Δυστυχώς η κρατική πρακτική δεν φαίνεται να κατέχεται από τέτοιους ενδοιασμούς και αγωνίες. Αλλά σαν πνευματική στάση απέναντι στο πρόβλημα της «άμυνας» του καθεστώτος που εκφράζει ορισμένες αναγνωρίσιμες ιδεολογικές αρχές δεν είναι ίσως τυχαίο ότι τόσο οι αριστεροί διανοούμενοι στη Δύση γίνονται σταλινικότεροι του Στάλιν μολονότι γνώριζαν τα Γκουλάγκ, όσο και οι δεξιοί διανοούμενοι φανατικότερες διώκτες των κομμουνιστών, στην Ελλάδα και αλλού, μολονότι γνώριζαν πολλά… «Οι εχθροί» παραμόνευαν, ήταν θανάσιμα επικίνδυνοι. Επρεπε να καταστραφούν. Αλλά αν η δημοκρατία τρομοκρατείται τόσο πολύ από τις απόψεις ενός ατόμου και υπερασπίζει τον εαυτό της κατά τρόπο καταστροφικό για το άτομο, τότε δεν μπορεί να ελπίζει ότι θα διατηρήσει αλώβητο το σύστημα αξιών πάνω στο οποίο στηρίζεται. Μέχρι πού εν τέλει εξικνούνται τα όρια της ανοχής; Η δίκη του Σωκράτη εξακολουθεί να είναι επίκαιρη.