Η Μεταρρύθμιση έχει την ιδιαίτερη χαρά να δίνει πρώτη στη δημοσιότητα το «Δοκίμιο περί Εθνικής Αυτογνωσίας και Πολιτικής με γνώμονα την ηθική της ευθύνης» του Βασίλη Καπετανγιάννη τον οποίο ευχαριστεί θερμά για την τιμή.
Το Δοκίμιο είναι το αποτέλεσμα μιας δεύτερης ανάγνωσης του βιβλίου «Εκδοχές πολέμου» του Βαγγέλη Βενιζέλου – το οποίο ο Καπετανγιάννης χαρακτηρίζει ως «ένα από τα πλέον σημαντικά πολιτικά βιβλία που έχουν γραφεί την τελευταία δεκαπενταετία – υπό το πρίσμα των εξελίξεων που μεσολάβησαν έκτοτε. Αφορμή γι αυτή την ανάγνωση έδωσαν στον συγγραφέα του Δοκιμίου τόσο τα «Απομνημονεύματα του Βόλφγκανγκ Σόιμπλε» όσο και το βιβλίο του Τσαρλς Νταλάρα για «πως η μεγαλύτερη αναδιάρθρωση του χρέους βοήθησε να σωθεί η Ελλάδα και να διατηρηθεί η Ευρωζώνη».
Ο λόγος που οδήγησε τον Βασίλη Καπετανγιάννη στη συγγραφή του Δοκιμίου του δεν είναι μόνον η υπενθύμιση των συγκλονιστικών γεγονότων της δεκαετίας 2009-2019 στη διάρκεια της οποίας διακυβεύτηκε το ευρωπαϊκό μέλλον της χώρας αλλά, κυρίως, για να επαναφέρει στο προσκήνιο μια σπουδαία φράση από τον διάλογο του μεγάλου πρωταγωνιστή αυτής της περιόδου Βαγγέλη Βενιζέλου με τον Γιώργο Κουβαρά: «Το χειρότερο που μπορεί να πάθει μια χώρα είναι να ξαναζήσει τα λάθη που έκανε διογκωμένα, καθώς αυτή είναι η τιμωρία της Ιστορίας»
Ο κίνδυνος μιας επανάληψης αυτών των λαθών εξακολουθεί να υπάρχει και θα εξακολουθεί όσο η απειλή του λαϊκισμού θα παραμονεύει και το αυτονόητο θα παραμένει ζητούμενο, όσο η ανάληψη του πολιτικού κόστους θα συνεχίσει να εμποδίζει την υλοποίηση των μεγάλων αλλαγών που επείγει να γίνουν στην οικονομική, την πολιτική και την κοινωνική ζωή της χώρας. Άλλωστε, ο Βασίλης Καπετανγιάννης δεν αφήνει κανένα περιθώριο για αυταπάτες στο επιμύθιο του Δοκιμίου του: «Προφανώς, θα πρέπει να δοθούν νέες μάχες για τη δημοκρατία και τον εκσυγχρονισμό της χώρας. Νέες μάχες ενάντια σε κάθε απόχρωση λαϊκισμού και των επικίνδυνων εκπροσώπων του»
Μεταρρύθμιση
Δημοσιεύτηκε στη ηλεκτρονική εφημερίδα metarithmisi.gr
Ευάγγελος Βενιζέλος, Εκδοχές Πολέμου 2009-2022
Μια συζήτηση με τον Γιώργο Κουβαρά για το παρασκήνιο της οικονομικής κρίσης και όσα ακολούθησαν.
Εκδόσεις Πατάκη, σελ. 450, Αθήνα, πρώτη έκδοση Ιούλιος 2022
Δοκίμιο περί Εθνικής Αυτογνωσίας και
Πολιτικής με γνώμονα την ηθική της ευθύνης
«Ο διάχυτος λαϊκισμός έχει την τάση να εξωραΐζει τα πράγματα, να συγκαλύπτει την αλήθεια, να αποκοιμίζει….το μεγάλο κεκτημένο της δεκαετίας 2009-2019 είναι το κεκτημένο της δημοσιονομικής επίγνωσης», (σελ.30-31).
«Η Ελλάδα έκανε πολύ πρώιμα δυτική επιλογή και μεγάλωσε και υπήρξε και υπάρχει επειδή κάνει πάντα τη δυτική επιλογή σε όλες τις μεγάλες και διλημματικές στιγμές» (σελ.392).
«Το χειρότερο που μπορεί να πάθει μια χώρα είναι να ξαναζήσει λάθη που έκανε διογκωμένα, καθώς αυτή είναι η τιμωρία της Ιστορίας»
«Έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία να σεβόμαστε το αυτονόητο, το οποίο θα πάψει να είναι αυτονόητο εάν δεν το σεβόμαστε, και αναφέρομαι στην κατάκτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας»(σελ.412-413).
Ευ. Βενιζέλος
Τα ανωτέρω είναι ορισμένα από τα συμπεράσματα εν είδη αποφθεγμάτων που ερανίζω από ένα από τα πιο σημαντικά πολιτικά βιβλία που έχουν γραφεί την τελευταία δεκαπενταετία. Αφορά στη σχετικά πρόσφατη ιστορική πορεία της χώρας μας με επίκεντρο την δεκαετή (2009-2019) οικονομική, πολιτική, κοινωνική και θεσμική κρίση σε συνάφεια με τις τεράστιες και συστηματικές προσπάθειες και υπερβάσεις που απαιτήθηκαν και καταβλήθηκαν για τη διάσωση τη χώρας.
Προσπάθειες μεγάλης ιστορικής εμβέλειας και πρωτοφανούς για τα ελληνικά δεδομένα αποτελεσματικότητας, τελικά, από μια σκοπιά, πολιτικά ηρωική (2010-2015). Προήλθε κυρίως από τα συστημικά κόμματα, τη ΝΔ και το ΠΑΣΟΚ, με τεράστιο πολιτικό κόστος, υπέρμετρα κομματικό στην περίπτωση του ΠΑΣΟΚ, αλλά ιδιαίτερα και προσωπικό στην περίπτωση του συγγραφέα του βιβλίου.
Η κρίσιμη Δεκαετία
Το βιβλίο, καλύπτει την πιο κρίσιμη δεκαετία (2009-2019) στην περίοδο της Μεταπολίτευσης. «Πυρήνας του βιβλίου …τα παρασκήνια της οικονομικής κρίσης…. όπως τα έχω προσλάβει βιωματικά και όπως τα έχω αξιολογήσει», επισημαίνει ο ίδιος ο συγγραφέας στον Πρόλογό του. Καλύπτει επίσης την μετέπειτα εποχή, το εφιαλτικό Α’ εξάμηνο του 2015 της διακυβέρνησης των φαιοκόκκινων αδίστακτων λαϊκιστών των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ[i] που έφεραν τη χώρα στο χείλος του γκρεμού καθώς και τα πεπραγμένα της Β’ κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ στην περίοδο Σεπτέμβριος 2015-Ιούλιος 2019 με την εφαρμογή του τρίτου και επαχθέστερου Μνημονίου. Ήταν μια περίοδος κατά την οποία ο συγγραφέας αντιμετώπισε από το βήμα της Βουλής με πύρινες αγορεύσεις την κυβέρνηση σε όλα τα σημαντικά μέτωπα ως βουλευτής της αντιπολίτευσης έχοντας αποχωρήσει πλέον από την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ. «Έγλυφαν εκεί που έφτυναν», όπως έχει επιγραμματικά χαρακτηρίσει ο ίδιος την περίοδο αυτή διακυβέρνησης της χώρας από την «πρώτη φορά αριστερά» με κυβερνητικό εταίρο ένα ακροδεξιό λαϊκιστικό κόμμα, ως τρίτη συνιστώσα ορισμένους «Καραμανλικούς» (που δεν εξαντλούντο στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και τον Αναπληρωτή Υπουργό Δικαιοσύνης) και ως τέταρτη μερίδα της επιχειρηματικής τάξης.
Δεν είχα την ευκαιρία να σχολιάσω το βιβλίο αυτό, όταν πρωτοεκδόθηκε. Έχουν περάσει από τότε 2 χρόνια. Ωστόσο, παραμένει κατά την άποψή μου, πάντα ένα εξαιρετικά επίκαιρο βιβλίο, διότι τα γενικότερα οικονομικά και πολιτικά συμπεράσματα τα οποία ο συγγραφέας εξάγει από την εθνική αυτή περιπέτεια, αποτελούν αναγκαστικό ανάγνωσμα εθνικής αυτογνωσίας. Το θέμα δεν είναι μόνο τι μάθαμε, όπως επισημαίνουν οι πρωταγωνιστές της εποχής εκείνης που συνέβαλαν στο να παραμείνει η χώρα στο ευρώ και την ΕΕ, στην ευρωπαϊκή και συμμαχική οικογένεια. Εκείνοι επιδίωξαν να διαφυλάξουν το μέγιστο δυνατό ενώπιον μιας εθνικής τραγωδίας άνευ προηγουμένου και έθεσαν τα θεμέλια της σημερινής οικονομικής της ανάκαμψης με ευνοϊκές ρυθμίσεις για το δημόσιο χρέος. Το θέμα είναι εάν μάθαμε.
Συμμερίζομαι απολύτως την άποψη ότι μάλλον δε μάθαμε ή δε θέλαμε να μάθουμε ή κάποιοι δεν τόλμησαν να ανοίξουν την αναγκαία δημόσια συζήτηση για να μάθουμε. Το βάρος της ευθύνης πέφτει και στη ΝΔ και το ΠΑΣΟΚ. Στην πρώτη μεν προφανώς για εσωκομματικούς λόγους, για να μην διαταραχτούν περαιτέρω οι σχέσεις με την «Καραμανλική» πτέρυγα εφόσον η διακυβέρνηση του Κώστα Καραμανλή (2004-2009) που φέρει βαρύτατες ευθύνες για την δημοσιονομική εκτροπή και στήριξε άμεσα ή έμμεσα την κυβέρνηση του κ. Τσίπρα, στο δεύτερο διότι η σημερινή αλλά και η πρότερη ηγεσία ούτε ήθελε ούτε θέλει να ακούει για τον πολιτικό πρωταγωνιστή εκείνης της εποχής, τον ίδιο τον αρχηγό της τον οποίο και εξοβέλισε ή μάλλον άκομψα απέπεμψε από το κόμμα. «Περιέργως» το ΠΑΣΟΚ, για ακατανόητους λόγους, δεν επιθυμεί να εισπράξει ούτε τα εύσημα της συμβολής της τότε ηγεσίας, των βουλευτών του και του κόμματος στη διάσωση της χώρας. Αντί να θεωρεί την περίοδο εκείνη τίτλο τιμής για το κόμμα αποπέμπει ένα αίσθημα ανεξήγητης «ντροπής», λες και δε συνεργάζονται συνεχώς σε κυβερνήσεις συνασπισμού ομόλογα κόμματα στην Ευρώπη εδώ και δεκαετίες.
Κατά συνέπεια, δεν είναι καθόλου δύσκολο ή απίθανο πολιτικά κόμματα και πολίτες, υπό την πίεση του σημερινού λαϊκισμού στο αριστερό και δεξιό άκρο του πολιτικού φάσματος, να διαπράξουν τα ίδια λάθη. Αυτή τη φορά, όμως, σε ένα τέτοιο απευκταίο ενδεχόμενο, που επί του παρόντος δε φαίνεται πολύ πιθανό, δεν πρόκειται κανείς να μας σώσει από τον κακό εαυτό μας. Το δις εξαμαρτείν…..
Ως προς αυτό, ξαναδιαβάζοντας το βιβλίο του Ευ. Βενιζέλου θεωρώ ότι αποτελεί όχι μόνο αντίδοτο αλλά συνάμα πόνημα εθνικού στοχασμού και αναστοχασμού καθώς αρκετές κρίσιμες παθογένειες της χώρας εξακολουθούν να την ταλανίζουν και καθώς λείπουν οι πολιτικές προϋποθέσεις για την αντιμετώπιση και επίλυσή τους σε βάθος χρόνου, ήτοι, κυρ’ίως, ένας ελάχιστος κοινός παρανομαστής αναγκαίας πολιτικής συναίνεσης.
Δεύτερη Ανάγνωση-Αφορμές: Σόιμπλε και Νταλάρα
Αφορμή για να διαβάσω εκ νέου το βιβλίο και να το παρουσιάσω κάτω από μια νέα ματιά έδωσαν δυο σχετικά πρόσφατα σημαντικά γεγονότα:
Πρώτον, η έκδοση των απομνημονευμάτων μετά θάνατον (9/4/24) του Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, πρώην ομοσπονδιακού Υπουργού Οικονομικών της Γερμανίας και μάλιστα καθ’ όλη τη διάρκεια της ελληνικής κρίσης, πράγμα που καθιστά τις απόψεις του εξόχως ενδιαφέρουσες και σημαντικές. Η δημοσιογράφος Ξένια Κουναλάκη προδημοσίευσε δισέλιδο απόσπασμα στην εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της Κυριακής (7/4/2024) το οποίο αναφερόταν βασικά σε δικές του αξιολογικές κρίσεις για τους Έλληνες ομολόγους του κατά τη διάρκεια της κρίσης αλλά και τις απόψεις του σχετικά με την «προσωρινή» (time-out) έξοδο της Ελλάδος από το ευρώ, το διαβόητο Grexit, που είχε πλειστάκις προτείνει.
Υπήρξαν διάφορα σχόλια. Φυσικά, ο Σόιμπλε παραθέτει τη δική του εκδοχή και ερμηνεία των γεγονότων. Έχω κάνει μια πρώτη τοποθέτηση στο θέμα αυτό[ii]. Η δημόσια συζήτηση στάθηκε και πάλι σε πρόσωπα, δεν έθιξε τον πυρήνα των προβλημάτων της ελληνικής χρεοκοπίας που χειρίστηκε ο Σόιμπλε, ως πρόεδρος του Eurogroup. Δε μεταδόθηκε ίχνος της αγωνίας των πολιτικών που χειρίστηκαν τότε τα κρίσιμα θέματα κι έσωσαν τη χώρα από το βάραθρο, εκείνων δηλαδή που στις κρίσιμες εκείνες στιγμές στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων, ως αληθινοί statesmen, θέτοντας πάνω απ’ όλα το συμφέρον της πατρίδας, ασκώντας πολιτική με την ηθική της ευθύνης με τη Βεμπεριανή έννοια του όρου. Από αυτή την άποψη ίσως να μην έχει άδικο ο αρθρογράφος της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ[iii] που εκπλήσσεται από τη «σιωπή των Ελλήνων» στα κρίσιμα αυτά θέματα, {«ίσως επειδή κουβαλάμε το τραύμα της μαζικής υστερίας του «αντιμνημονιακού αγώνα»}.
Κάποια συζήτηση περί Σόιμπλε και του ρόλου του στην ελληνική κρίση είχε γίνει προ μηνών όταν ο θάνατός του (26/12/2023) συνέπεσε με το θάνατο του Ζακ Ντελόρ (27/12/2023), εμβληματικού προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (1985-1995) μιας ΕΕ των 12 μελών, πρωτεργάτη γενναιόδωρων «πακέτων» (πώς τα αξιοποιήσαμε άραγε;) και κυρίως της Ενιαίας Αγοράς, του Κοινού Νομίσματος και της Κοινωνικής Ευρώπης[iv]. Οι συγκρίσεις μεταξύ των δυο ήταν αναπόφευκτες[v]. Αλλά και τότε η προσοχή είχε στραφεί σε διάφορα «επεισόδια», κρίσιμα μεν, αλλά μέρος μιας ευρύτερης εικόνας που μάλλον αγνοήθηκε. Επρόκειτο για τη γνωστή πλέον συνάντηση στο Βρότσλαβ της Πολωνίας στις 6/7/2011, στο υπόγειο του Ξενοδοχείου Monopol μεταξύ 4 ατόμων: του Σόιμπλε και του υφυπουργού Οικονομικών Άσμουσεν από γερμανικής πλευράς και του Ευ. Βενιζέλου, Αντιπροέδρου και Υπουργού Οικονομικών τότε στην κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου, και του Γιώργου Ζανιά, προέδρου τότε του Συμβουλίου Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων (ΣΟΕ) και σημερινού προέδρου της Eurobank. Ήταν εκεί όπου ο Σόιμπλε πρότεινε την «προσωρινή» (ένα time out) έξοδο της χώρας μας από το ευρώ (Grexit) ούτως ώστε να ανασυγκροτηθεί και να συνέλθει με εθνικό νόμισμα και μετά να «επανέλθει» στην Ευρωζώνη. Πρόσφερε, μάλιστα, όπως και αργότερα στον κ. Τσίπρα, τον Ιούλιο του 2015, όταν «διαπραγματεύτηκε» το 3ο και επαχθέστερο όλων των Μνημόνιο με την ουρά στα σκέλια, γενναιόδωρη «ανθρωπιστική» βοήθεια, καθώς η χώρα μας θα είχε μετά βεβαιότητας περιπέσει σε στην κατηγορία τριτοκοσμικής χώρας της Υποσαχάριας Αφρικής. Ο Βενιζέλος απέρριψε τότε πάραυτα και απερίφραστα την πρόταση, με σθένος και αποφασιστικότητα. Το καθοριστικό αυτό γεγονός για την μετέπειτα θετική πορεία της χώρας περιγράφεται στο βιβλίο στις σελ. 115-120, αλλά αποσπάσματα δημοσιεύτηκαν και στα ΜΜΕ[vi].
Ο Ευ. Βενιζέλος είχε εκφράσει την εκτίμηση του προς τον εκλιπόντα Σόιμπλε σε σχετικό του άρθρο του[vii] που αποκαθιστούσε τη δέουσα ισορροπία για τις αντιλήψεις και τα πεπραγμένα ενός σημαντικού ευρωπαϊστή και πολιτικού ανδρός, με επίκεντρο την πολύτιμη και αναντικατάστατη συμβολή του στην απομείωση του ελληνικού δημόσιου χρέους. Ο Σόιμπλε είχε υπερασπίσει με συνέπεια και σθένος την απόφαση περί «κουρέματος» του ελληνικού χρέους ενώπιον ενός γερμανικού πολιτικού κοινού, ενός κοινού εξαιρετικά δύσπιστου και σκεπτικού αν όχι εχθρικού απέναντι στη στης χώρας μας. Κι αυτό, όπως ορθά υποστηρίζει ο συγγραφέας, ήταν τότε το μείζον, το πιο σημαντικό, πέραν από τις προκαταλήψεις που ο ίδιος έτρεφε (και δεν ήταν ο μόνος) για την Ελλάδα. Ωστόσο, ο Βενιζέλος καθόλου δεν έχει διστάσει να τον αποκαλέσει «παλιό μου φίλο». (σελ.315).
Και Δεύτερον, την έκδοση του βιβλίου του Τσαρλς Νταλάρα με τον τίτλο “Euroshock: How the Largest Debt Restructuring in History Helped Save Greece and Preserve the Eurozone“ (Πώς η μεγαλύτερη αναδιάρθρωση χρέους στην Ιστορία βοήθησε να σωθεί η Ελλάδα και να διατηρηθεί η Ευρωζώνη), που επιμελήθηκε η Ελληνική Ένωση Τραπεζών.
Πρόκειται για ένα έργο αφιερωμένο στο PSI (Private Sector Involvement), δηλαδή την εθελοντική συμμετοχή του Ιδιωτικού Τομέα, στην απομείωση του ελληνικού χρέους που σημείωση εκπληκτική επιτυχία.
O Τσαρλς Νταλάρα, σήμερα Πρόεδρος της παγκόσμιας ιδιωτικής εταιρείας Partners Group (ΗΠΑ), επωμίστηκε, υπό την ιδιότητα τότε του Διευθύνοντος Συμβούλου του Institute of International Finance, (Διεθνές Χρηματοπιστωτικό Ινστιτούτο) με έδρα την Ουάσιγκτον, τη διαδικασία του PSI, επενδύοντας σε αυτήν όλη τη μακρά του εμπειρία στη διαχείριση δημοσιονομικών κρίσεων.
Δεν πρόκειται να επαναλάβω εδώ την τεράστια και καθοριστική σημασία της απομείωσης του ελληνικού χρέους, αδιαμφισβήτητα πρωτοφανής στα παγκόσμια χρονικά. Πώς το ποσοστό «κουρέματος» του χρέους έφτασε τελικά 53,5% επί της ονομαστικής αξίας των κρατικών ομολόγων. Στην πραγματικότητα, το πραγματικό λογιστικό όφελος για το Ελληνικό χρέος έφτασε στο 73%.
Πράγματι, η ιστορικά πρωτόγνωρη αυτή μείωση, που συνοδεύτηκε και από τη μεταγενέστερη έμμεση συμμετοχή του δημόσιου τομέα (OSI), κατέστησε, στην κρίσιμη εκείνη, για την Ελλάδα αλλά και την Ευρώπη, στιγμή βιώσιμο το ελληνικό χρέος[viii]. Τα βασικά και οι λεπτομέρειες του πολιτικού αυτού άθλου αναφέρονται σε άλλο βιβλίο του συγγραφέα[ix] που ασχολείται συγκεκριμένα με το δημόσιο χρέος της χώρας, την επιτυχή αντιμετώπισή του από την τότε κυβέρνηση και ρυθμίσεις που έγιναν για την προοπτική του.
Γεγονός, πάντως, είναι ότι κατά τα άλλα «Η Ελλάδα πλήρωσε τεράστιο τίμημα για τα λάθη της», όπως ο ίδιος ο Νταλάρα υποστήριξε σε πρόσφατη συνέντευξή του[x]. Δε νομίζω να επιδέχεται κάποια σοβαρή αμφιβολία η εκτίμηση αυτή.
Σχετικά με τα άτομα που έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο στους χειρισμούς για το επίτευγμα του PSI ο Βενιζέλος δεν παρέλειψε να τιμήσει τον Ντανιέλ Κοέν (1953-2023), «εξέχον μέλος της λαμπρής ομάδας της Lazard που ενεργούσε ως ένας από τους βασικούς συμβούλους της ελληνικής κυβέρνησης για την “κούρεμα” και την αναδιάρθρωση του δημοσίου χρέους», όπως αναφέρει[xi].
Στις ανωτέρω περιπτώσεις χάθηκε μια άλλη ευκαιρία δημόσιας συζήτησης πάνω σε θέματα ζωτικού εθνικού ενδιαφέροντος, της πρόσφατης ιστορίας μας, ούτως ώστε να δημιουργηθεί κάποιος πυρήνας εθνικής συνείδησης και συνειδητοποίησης γιατί η χώρα έφτασε στη χρεοκοπία, τι χρειάστηκε να γίνει για να παραμείνει στο ευρώ, να εξέλθει από την κρίση, τους σκληρούς αλλά αναγκαίους δημοσιονομικούς περιορισμούς, τι χρειάστηκε για να ανακάμψει και ποιες πολιτικές δυνάμεις ανέλαβαν την ευθύνη να οδηγήσουν τη χώρα να ξεπεράσει την ιστορική πολιτική και οικονομική της κρίση, στην ουσία υπαρξιακή[xii].
Πολιτικές Διαδρομές
Ο συγγραφέας καλύπτει τα πολιτικά γεγονότα και την προσωπική του πολιτική διαδρομή μέχρι και τις εθνικές εκλογές του 2019, όπου η χειρότερη και πιο επικίνδυνη για τη δημοκρατία και τους θεσμούς της κυβέρνηση της «ριζοσπαστικής αριστεράς» ηττήθηκε στις κάλπες.
Το βιβλίο αυτό έχει την ιδιαιτερότητα ότι στην ουσία αποτελείται από απαντήσεις του κ. Ευ. Βενιζέλου σε ερωτήματα που του θέτει ο γνωστός και έγκριτος δημοσιογράφος Γιώργος Κουβαράς, (ενεργός σήμερα από τη δημόσια τηλεόραση αλλά και με δραστήρια παρουσία στο δημόσιο χώρο) ο οποίος παρουσιάζεται τόσο καλά «διαβασμένος» για όλη εκείνη την περίοδο και υποβάλλει τόσο εύστοχες και ουσιαστικές ερωτήσεις σε μια λογική πολιτική αλληλουχία που άνετα μπορούμε να τον θεωρήσουμε ως βασικό και αναντικατάστατο συντελεστή του σημαντικού αυτού βιβλίου. Πρόκειται για επίτευγμα. Ένα αναλυτικό Χρονολόγιο στο τέλος του βιβλίου που καταρτίστηκε από την Αφροδίτη Αλ Σάλεχ αποτελεί πολύτιμο οδηγό, εξαιρετικό πλοηγό στα πυκνά γεγονότα της δεκαετίας. Από την άποψη του κ. Βενιζέλου η δεκαετία αυτή αναπόφευκτα χωρίζεται σε δυο μέρη: στην περίοδο μέχρι τον Ιανουάριο του 2015 όταν οι εκλογές οδήγησαν στον σχηματισμό κυβέρνησης με τη συνεργασία του ΣΥΡΙΖΑ και του κόμματος των ΑΝ.ΕΛ. και στη μετέπειτα περίοδο όταν η πολιτική του δράση και θεώρηση των πραγμάτων γίνεται από τον ίδιο από τη θέση της αντιπολίτευσης.
Τότε που οι εκλογές στις 25 Ιανουαρίου του 2015 έφεραν στην κυβέρνηση τον ΣΥΡΙΖΑ, ένα επικίνδυνο για τη δημοκρατία και τους θεσμούς της λαϊκιστικό κομμουνιστογενές συνονθύλευμα με νεοσταλινική ηγεσία σε συνεργασία με τους Ανεξάρτητους Έλληνες του κ. Καμμένου, ένα ακροδεξιό λαϊκιστικό κόμμα, νεοπαγές, που «εμφανίστηκε», όπως και άλλα πολιτικά «φρούτα» και τέρατα, στην περίοδο της οικονομικής κρίσης.
ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ
Συνειδητή πολιτική ρήξης με την Ευρώπη και Κωλοτούμπα
Η χώρα διασώθηκε χάρις στη στήριξη ορισμένων ηγετών της ΕΕ και της κας Μέρκελ, πράγματα γνωστά. Λιγότερα εύσημα δίνονται στην υπεύθυνη στάση των κομμάτων της δημοκρατικής αντιπολίτευσης (ΝΔ, ΠΑΣΟΚ και ΠΟΤΑΜΙ) που το 2015 ψήφισαν κατ’ αρχήν το πιο σκληρό και επαχθές 3ο Μνημόνιο που είχε υπογράψει ο τότε Π/Θ κ. Τσίπρας, δυστυχώς άνευ όρων, όταν πραγματοποίησε τη γνωστή «κωλοτούμπα» του, κυβίστηση στο ευγενικότερο, (Greek kolotoumba), όρος που πολιτογραφήθηκε στη διεθνή πολιτική και δημοσιογραφική πρακτική. Όταν οι «τζάμπα μάγκες» της κυβέρνησης των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ κορόιδευαν την κοινή γνώμη ότι από μέρα σε μέρα θα έφερναν κάποια συμφωνία με την ΕΕ, ενώ προετοίμαζαν την έξοδο από το ευρώ, ο διορατικός Βενιζέλος σε μια «διάσημη» πλέον συνέντευξή του προς τον Νίκο Χατζηνικολάου στο τηλεοπτικό κανάλι «STAR»[xv] τόνισε ότι η Συμφωνία που τελικά θα έφερνε η κυβέρνηση (όπως έγινε τελικά με το 3ο Μνημόνιο) θα έπρεπε να συγκριθεί με το περιβόητο email του Γκίκα Χαρδούβελη[xvi], του Υπουργού Οικονομικών της κυβέρνησης Σαμαρά – Βενιζέλου που περιείχε τα υπόλοιπα των υποχρεώσεων της χώρας, τα οποία δεν ξεπερνούσαν το 1.2 με 1.5 δισ. ευρώ. Το περιβόητο, πράγματι, email είχε γίνει αντικείμενο υστερικής προπαγάνδας από τον ΣΥΡΙΖΑ και άλλα κόμματα της αντιπολίτευσης. Η επικείμενη έξοδος από τα Μνημόνια με την ασφάλεια της πιστωτικής εγγύησης της ΕΕ ήταν προφανής. Ήταν η «ουρά του γαϊδάρου». «Θα το συγκρίνετε με τη συμφωνία που θα φέρει η κυβέρνηση», υποστήριξε ο Βενιζέλος, και τότε θα δείτε ότι αυτό «είναι μια παιδική εκδρομή, μια παιδική εκδρομή αναψυχής 1ης Δημοτικού». Και συμπλήρωσε: «το τρενάκι του τρόμου είναι αυτό που έρχεται». Και ήρθε σύντομα με τη μορφή του ολέθριου και αχρείαστου 3ου Μνημονίου, προκαλώντας οικονομική ύφεση, τεράστια μείωση του ΑΕΠ, απώλεια των συστημικών Τραπεζών, υπερφορολόγηση των μικρομεσαίων και μεσαίων τάξεων, μείωση των συντάξεων, υπέρογκο κι αβάσταχτο νέο κόστος για τη χώρα ύψους 100 δις ευρώ και πλέον, σύμφωνα με κοινούς υπολογισμούς. Με τεράστιο κόστος για τη Δημοκρατία και τους θεσμούς της (σκευωρία Novartis, τηλεοπτικές άδειες, δικαστικές διώξεις, κ.τ.λ ). Ήταν φανερό ότι η μη συμφωνία θα αποτελούσε «την απόλυτη καταστροφή». Κι έχει πικρά λόγια να πει στο βιβλίο αυτό για εκείνο το άθλιο δημοψήφισμα στις 5 Ιουλίου 2015 στην επέτειο του οποίου η σύζυγος του κ. Τσίπρα μπορεί να δακρύζει κατά βούληση αλλά κατά τον Βενιζέλο αποτέλεσε «τον απόλυτο ευτελισμό της δημοκρατίας και ακραία προσβολή του ελληνικού λαού» (σλ. 407). Αυτό που έγινε στην Ελλάδα το 2015 δεν είχε γίνει πουθενά αλλού. «…κανείς δεν ζήτησε τα δημοκρατικά του ‘ρέστα’, κανείς δεν είπε, πού είναι αυτή η ψήφος μου, του ‘όχι’ στο δημοψήφισμα», γράφει (σελ. 408).
Η στάση αυτή των κομμάτων της αντιπολίτευσης (ΝΔ, ΠΑΣΟΚ, ΠΟΤΑΜΙ) ήταν αναγκαία προϋπόθεση για την έγκριση του 3ου Μνημονίου και την παραμονή της χώρας στην Ευρώπη, ακριβώς επειδή η κυβέρνηση είχε χάσει και κάθε ίχνος αξιοπιστίας απέναντι στους εταίρους μας στην ΕΕ καθώς και την κοινοβουλευτική της πλειοψηφία, λόγω αποχώρησης της αριστερής της πτέρυγας υπό τον κ. Λαφαζάνη. Καλό είναι να υπενθυμίζεται ενίοτε ποια κόμματα κράτησαν στην ουσία την Ελλάδα στην Ευρώπη.
Στην Αντιπολίτευση: σκληρές μάχες
Όπως επίσης πρέπει να υπενθυμίζεται το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ (Ιανουάριος 2015-Ιούλιος 2019) δεν ήταν και πάρα πολλοί όσοι εντός και εκτός Βουλής άσκησαν συστηματική, συνεπή, σοβαρή αλλά δικαίως αυστηρότατη και σκληρότατη αντιπολίτευση από εθνική σκοπιά και με προοδευτικό περιεχόμενο σοσιαλδημοκρατικής κατεύθυνσης απέναντι στην χειρότερη, πιο επικίνδυνη και χυδαία κυβέρνηση της Μεταπολίτευσης. Ο Βενιζέλος με τις αγορεύσεις του από το βήμα της Βουλής και την γενικότερη πολιτική του και συγγραφική δραστηριότητα[xvii], βουλευτές από το ΠΟΤΑΜΙ, μεταξύ των οποίων ο συνεργαζόμενος με αυτό βουλευτής και εκ των αντιπροέδρων της Βουλής Σπύρος Λυκούδης[xviii] με αριστερό και κεντροαριστερό, ευρωπαϊκό και προοδευτικό μεταρρυθμιστικό πολιτικό λόγο. Ομηρικές οι μάχες στην Επιτροπή Θεσμών και Διαφάνειας. Φέρτε μια Συμφωνία έλεγε με αυστηρό ύφος ο Λυκούδης στις αγορεύσεις του από το βήμα της Βουλής γρήγορα, τώρα, χτες, ο χρόνος κυλά εναντίον της χώρας, εξέπνευσε, κι ας είναι και κακή. «Προσέξτε», σας προειδοποιώ, έλεγε, με την πολιτική σας θα κάνετε τον κόσμο να πει «ποτέ πια αριστερά». Δικαιώθηκε πλήρως. Ήταν μια μεγάλη και διαρκής μάχη του Λυκούδη εντός και εκτός Βουλής που διέλυσε τον μύθο του διαβόητου και συνεχώς επικαλούμενου, ανύπαρκτου στην ουσία «ηθικού πλεονεκτήματος» εκ μέρους του ΣΥΡΙΖΑ που έκανε ευπρόσδεκτες τις ψήφους της Χρυσής Αυγής και δεν έβρισκε αίθουσα να τη δίκη της εγκληματικής αυτής οργάνωσης. Και ταυτόχρονα μια προσπάθεια συγκρότησης ενός σοβαρού πολιτικού λόγου και βασικών στοιχείων ενός πολιτικού προσανατολισμού αριστερού και κεντροαριστερού, που διατηρούσε τις καλύτερες δημοκρατικές παραδόσεις της Ανανεωτικής Αριστεράς, βαθειά δημοκρατικού, με απόλυτο σεβασμό στους θεσμούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας, με προοδευτικές μεταρρυθμίσεις σε όλους τους κρίσιμους τομείς, με ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους, με εμπέδωση και εμβάθυνση των σχέσεων με την ΕΕ, με σεβασμό των οικονομικών και αμυντικών συμμαχιών της χώρας, με ενεργό εξωτερική πολιτική. Για πρώτη φορά παρουσιαζόταν οι βασικές πολιτικές κατευθύνσεις και προσανατολισμοί και οι βασικοί άξονες πολιτικής μιας άλλης Αριστεράς, με ένα σύγχρονο, δημοκρατικό και εκσυγχρονιστικό αφήγημα.
Ο Γιάννης Μεϊμάρογλου (συχνός και συνεπής στις απόψεις του, σήμερα δε ακάματος αρθρογράφος και σχολιαστής στα ΜΜΕ) ήταν τότε επικεφαλής της Επιτροπής Διαλόγου στο Ποτάμι, το οποίο είχε αρχικά ελκύσει σημαντικό αριθμό φιλελεύθερων και προοδευτικών επιστημόνων και διανοουμένων από τον χώρο της κεντροαριστεράς και όχι μόνο. Έβλεπε τους κινδύνους, κινητοποιούσε τις δυνάμεις που είχαν απομείνει. Άλλοι εξαιρετικοί δημοσιογράφοι, δημοσιολόγοι και επιστήμονες και ολίγοι εκλεκτοί και γνωστοί καλλιτέχνες, σπουδαίοι πολίτες με διάφορες ιδιότητες, η μικρή προοδευτική διανόηση που άξιζε το όνομά της, ορισμένοι θαρραλέοι πανεπιστημιακοί, σήκωσαν το μεγαλύτερο βάρος της αντιπολίτευσης (η ΝΔ με το νέο ηγέτη της, τον Κυριάκο Μητσοτάκη μετά το 2016, έκανε τη δική της αντιπολίτευση κι είχε τη δική της στρατηγική και τακτική) απέναντι στην κυβέρνηση.
Ο Λυκούδης, ο Μεϊμάρογλου κι άλλες προσωπικότητες, μάλιστα, προωθούσαν επίμονα και πεισματικά την ιδέα, τον πολιτικό στόχο της ενότητας της κεντροαριστεράς που είχαν κατά νου, ει δυνατόν, τη συστέγαση κάτω από έναν ενιαίο πολιτικό – κομματικό φορέα. Διότι, ο ΣΥΡΙΖΑ είχε αλώσει την εκλογική βάση του ΠΑΣΟΚ κι «αναγνωριζόταν» ως κεντροαριστερό κόμμα, ακόμα και από κεντρώους πολίτες, χώρια που προσκαλείτο ως παρατηρητής από το Ευρωπαϊκό Σοσιαλιστικό Κόμμα (PES). Οι προσπάθειες, τελικά, δεν ευδοκίμησαν, όπως και στο παρελθόν, παρά τη σύσταση του ΚΙΝΑΛ (Κίνημα Αλλαγής, από ΠΑΣΟΚ, Ποτάμι και διάφορες άλλες πολιτικές κινήσεις), το οποίο σύντομα διαλύθηκε εις τα εξ ων συνετέθη. Ο Μεϊμάρογλου ηγήθηκε της Επιτροπής Διαλόγου και Θέσεων για τις Προοδευτικές Μεταρρυθμίσεις, Επιτροπή που συγκροτήθηκε τον Απρίλιο του 2016 κατόπιν πολιτικής Συμφωνίας μεταξύ της Φώφης Γεννηματά, προέδρου του ΠΑΣΟΚ και του Σταύρου Θεοδωράκη, επικεφαλής του Κινήματος «Το Ποτάμι». Η Επιτροπή παρέδωσε τάχιστα, εντός δυο σχεδόν μηνών, ομόφωνο Πόρισμα τον Ιούλιο του 2016.
Οι παρατηρήσεις αυτές, η επέκταση στην αντιπολίτευση που ασκήθηκε από τον κ. Βενιζέλο και άλλες δυνάμεις στην περίοδο (2015-2019), παρατίθενται απλώς για να επισημάνουν τις δυσκολίες και τις λιγοστές δυνάμεις που υπήρχαν για να συγκροτηθεί μια αξιόλογη και αποτελεσματική αντιπολίτευση εκ μέρους πέραν των στόχων και επιδιώξεων της αξιωματικής αντιπολίτευσης, της ΝΔ. Διότι, ταυτόχρονια μόνιμη επιδίωξη ήταν η ανασυγκρότηση και ενότητα του κεντροαριστερού και αριστερού χώρου. Υποδηλώνουν επίσης ότι ο Βενιζέλος, ανεξάρτητα από τις εσωκομματικές τριβές, στο δημόσιο χώρο δεν ήταν απομονωμένος ούτε μόνος του. Άλλες πολιτικές δυνάμεις και πρόσωπα, ακολουθούσαν παράλληλη πορεία, είχαν παρόμοιους πολιτικούς στόχους.
Κι αυτό είναι μια άλλη ενδιαφέρουσα ιστορία, διότι σήμερα επανεμφανίζεται το θέμα της «ενότητας» κάποιας ιδεατής και φαντασιακής «κεντροαριστεράς» υπό νέες συνθήκες βαπτίζοντας τον ΣΥΡΙΖΑ του κ. Κασσελάκη και του κ. Πολάκη «κεντροαριστερό» κόμμα!!! Έχει και η γελοιότητα τα όριά της.
Πολιτική Παρακαταθήκη
Χρειάζεται να επαναλάβω ότι το βιβλίο αυτό του Ευ. Βενιζέλου αποτελεί πολυτιμότατη και αναντικατάστατη πολιτική παρακαταθήκη για τη χώρα, για τους πολίτες που επιδιώκουν την αυτογνωσία μέσα από την ιστορική διερεύνηση της αλήθειας και που επιθυμούν να αναπτύξουν υψηλό αίσθημα ευθύνης απέναντι στη χώρα τους και στο φιλελεύθερο δημοκρατικό της πολίτευμα. Με λίγα λόγια, στους πολίτες που είναι διατεθειμένοι να εκπαιδευτούν στις πατριωτικές αξίες προσφοράς και αρνούνται να γοητευτούν και να παγιδευτούν είτε στις σειρήνες των φαιοκόκκινων λαϊκισμών είτε σε ιδιοτελείς ατομικές επιδιώξεις που βλάπτουν το κοινωνικό σύνολο και την πατρίδα. Έχει καθένας πολίτης ατομικά το δικό του κόκκο ευθύνης και συλλογικά όλοι οι πολίτες πολύ πιο μεγάλη ευθύνη και για τις πολιτικές επιλογές τους και για την πολιτική συμπεριφορά τους.
Το βιβλίο, εκτός των άλλων, προσφέρει υλικό για τη συγκρότηση πολιτικών δυνάμεων που έχουν όραμα δυτικό, ευρωπαϊκό, φιλελεύθερο και δημοκρατικό, κοινωνικό, μεταρρυθμιστικό και σοσιαλδημοκρατικό υπό την ευρεία έννοια για την πατρίδα τους και θέλουν να το υπηρετήσουν παρά το κόστος, συλλογικό αλλά κυρίως ατομικό. Διότι, συνήθως αυτό συνεπάγεται τέτοιες επιλογές σε συνθήκες εσωτερικές και διεθνείς εξαιρετικά δύσκολες, σύνθετες και επικίνδυνες, ιδιαίτερα όταν η τύχη της χώρας βρίσκεται στην κόψη του ξυραφιού. Τότε, η ευθύνη των πολιτικών που χειρίζονται τις τύχες της χώρας είναι τεράστια όσο τεράστιο είναι και το ατομικό πολιτικό κόστος, το ατομικό πολιτικό ρίσκο, το οποίο για τους πραγματικούς statesmen περνάει σε δεύτερη μοίρα. Προέχει το καθήκον, η ηθική της ευθύνης, η σωτηρία της πατρίδας.
Ο συγγραφέας δίνει την εξήγησή του για το γεγονός της συρρίκνωσης του ΠΑΣΟΚ σε βαθμό σχεδόν αφανισμού, εξαέρωσης. Δεν ήταν μόνο οι εκλογικές απώλειες, φυσιολογικές σε ένα βαθμό σε όλα τα πολιτικά κόμματα στην Ευρώπη που σήκωσαν το βάρος της δημοσιονομικής προσαρμογής και της εξόδου από την οικονομική κρίση, λίγο πολύ, όμως, σε συνθήκες πολιτικής συναίνεσης. Στη δική μας περίπτωση σημαντικό ρόλο, εκτός από τη διάσπαση του ΠΑΣΟΚ με την εν ψυχρώ δημιουργία του κόμματος ΚΙ.ΔΗ.ΣΟ. από τον πρώην πρόεδρο του κόμματος και Π/Θ της χώρας Γιώργο Παπανδρέου, έπαιξε η έλλειψη πολιτικής συναίνεσης, η στήριξη της ενδημικής πλέον πολιτικής βίας από την αντιπολίτευση, η βιαία πολιτική σύγκρουση με όρους οιονεί εμφυλίου πολέμου που προκαλούσε η ακραία λαϊκιστική και χυδαία ρητορεία και πολιτική του ΣΥΡΙΖΑ. Στις συνθήκες αυτές, λόγω και της αναγκαστικά σκληρής δημοσιονομικής πολιτικής αλλά και της άκρως προβληματικής αρχιτεκτονικής της πρώτης δανειακής σύμβασης (του Α’ Μνημονίου), «ένα πολύ μεγάλο μέρος του κοινωνικού ακροατηρίου του ΠΑΣΟΚ, το οποίο είχε δυστυχώς ‘εκπαιδευτεί’ επί χρόνια να γίνει ΣΥΡΙΖΑ», όπως γράφει χαρακτηριστικά (σελ.274) μετακινήθηκε τελικά στον ΣΥΡΙΖΑ. Φάνηκε στην κάλπη κατ’ επανάληψη. Πρόκειται για μια ορθή διαπίστωση που επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι αρκετά χρόνια αργότερα και παρά τις αλλεπάλληλες εκλογικές ήττες του, την αποχώρηση του αρχηγού του και τις πρόσφατες εξελίξεις στον ΣΥΡΙΖΑ με τη διάσπασή του και τα συναφή, η μερίδα αυτή πρώην ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ εθισμένων στη λαϊκιστική ρητορεία δεν έχει επιστρέψει στο ΠΑΣΟΚ ούτε πρόκειται να επιστρέψει. Ίσως ένα πολύ μικρό μέρος της.
Αναφορικά με την εξιστόρηση και ερμηνεία των γεγονότων, των πολιτικών αποφάσεων, των προκλήσεων και τα συναφή στην περίοδο που καλύπτει, το περιεχόμενο δηλαδή του βιβλίου, δεν πρόκειται για μια απλή αφήγηση αυτοδικαίωσης ενός υπεύθυνου πολιτικού ανδρός. Δεν είναι ένα αφήγημα «προσωπικής πικρίας, ούτε προσωπικού απολογισμού». Άλλωστε, θα ήταν περίεργο αν σε τέτοιου είδους εγχειρήματα πολιτικής ανάλυσης, αξιολόγησης και αποτίμησης κρίσιμων ιστορικών περιόδων για την πατρίδα απουσίαζε η αυτο-αξιολόγηση των πρωταγωνιστών της. Είναι απολύτως αναγκαία και αναντικατάστατη. Ωστόσο, κι αυτή αξιολογείται από τους πολίτες με τα δικά τους κριτήρια που δεν είναι κατ’ ανάγκη ούτε τα πιο ορθά ούτε τα πιο κατάλληλα και δίκαια. Σε βάθος χρόνου τα υπόλοιπα ανήκουν σε τρίτους παρατηρητές και αξιολογητές και τους ιστορικούς που υποχρεούνται να στοιχειοθετήσουν και να στηρίξουν τη δική τους προσέγγιση απέναντι στα ιστορικά γεγονότα και τους πρωταγωνιστές τους. Η αξιολόγηση των ιστορικών γεγονότων και των εκβάσεων κριτικών περιόδων για την επιβίωση της πατρίδας μας, της ιστορικής αλήθειας, καθώς και ο ρόλος ατομικών και συλλογικών φορέων δράσης, οι υπηρεσίες τους προς τη χώρα, δεν αποφασίζονται δια ανατάσεως της χειρός ούτε κατά πλειοψηφία. Κρίνονται εκ του αποτελέσματος της πορείας της χώρας, πορεία που δεν χρειάζονται δεκαετίες για να φανεί και να αποτιμηθεί.
Το συμπυκνώνει διαυγέστατα ο Ευ. Βενιζέλος, που πράγματι βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του πυρός: «Όταν βέβαια τις επιλογές σου τις κάνεις αργά, όταν σέρνεσαι προς αυτές….όταν λες ψέματα στο συλλογικό εαυτό σου και χάνεις χρόνο, αυξάνεις το ιστορικό και εθνικό κόστος (σελ.41), αναφερόμενος στο δραματικό και εφιαλτικό Α’ εξάμηνο του 2015 της διακυβέρνησης των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ. Έχει συνάμα την επίγνωση ότι το βιβλίο του αυτό θα κριθεί τελικά «μέσα στην Ιστορία των καταστάσεων» διότι φωτίζει δύσκολες πολιτικές επιλογές που έγιναν υπό την ασφυκτική πίεση υπαρξιακής εθνικής κρίσης. Ελπίζει ότι η ιστορική αξιολόγηση να είναι γνήσια και δίκαιη. Ενδέχεται. Δεν είμαι βέβαιος.
Σχετικά με τις διεθνείς επιλογές της χώρας ο ίδιος υποστηρίζει ότι «τελικά η Ελλάδα επιλέγει να αγκυρωθεί στη Δύση και ιδίως στην ΕΕ, παρά τις αμφιθυμίες, τις αντιστάσεις, τους ρητορικούς εξωραϊσμούς, τους φιλορωσικούς και εν γένει ανατολικούς αταβισμούς». Τα ιστορικά υλικά του έθνους δοκιμάστηκαν σοβαρά αλλά άντεξαν. Ιστορικά έχει δίκαιο, αλλά δεν είμαι βέβαιος ότι οι κίνδυνοι έχουν παρέλθει ούτε είμαι βέβαιος ότι οι πολίτες της χώρας αυτής έχουν συνειδητοποιήσει τα αίτια της δεκάχρονης οικονομικής κρίσης. Επομένως, εύχεται κανείς να μην είναι έτοιμοι να επαναλάβουν τα ίδια λάθη.
Μετά-την Πολιτική
Όσο για τον ίδιο τον Ευ. Βενιζέλο εξακολουθεί να παραμένει ενεργός πολίτης με «μετα-πολιτική» δραστηριότητα, με συνεχείς παρεμβάσεις στο δημόσιο πολιτικό βίο με διάφορους τρόπους. Πρόσφατα, στο συνέδριο του Κύκλου Ιδεών με θέμα «Η καμπύλη της Μεταπολίτευσης» δόθηκε η ευκαιρία, στον ίδιο και σε πολλούς άλλους, εκτίμησης της πορείας της χώρας στην επέτειο των 50 χρόνων της Μεταπολίτευσης και συζήτησης για τα μεγάλα διλήμματα του μέλλοντος[xix].
Ουδείς αλάθητος, ουδείς αναμάρτητος. Ισχύει και για τους απλούς πολίτες και για τους πολιτικούς, την πολιτική τάξη της χώρας. Το θέμα είναι να μην κιοτέψεις, να έχεις εκείνες τις αξίες ως πολιτικός, την ανθεκτικότητα, το θάρρος, το πείσμα, και εκείνη την πολιτική αρετή ώστε να θέτεις το συμφέρον της χώρας υπεράνω πάσης άλλης προσωπικής επιδίωξης και κόστους, το οποίο δεν είναι μόνο πολιτικό αλλά συνήθως και προσωπικό.
Αντί Επιλόγου
Το βιβλίο αυτό δίνει πράγματι μια συνολική, σφαιρική εικόνα της δεκαετίας της κρίσης, των πολιτικών μαχών που δόθηκαν για τη διάσωση της χώρας, της εφαρμογής σκληρών αλλά ρεαλιστικών οικονομικών μέτρων και μεταρρυθμίσεων και της τελικής επιτυχίας, με την έννοια ότι η χώρα οδηγήθηκε σε ενάρετο κύκλο ανάταξης, οικονομικής ανάκαμψης και θετικής αναπτυξιακής προοπτικής με πλήρη πιστωτική ασφάλεια και μακρόχρονες διευθετήσεις του χρέους της που της επέτρεπαν όχι μόνο να ορθοποδήσει αλλά και να αναπτυχτεί εντός κανόνων, ανταποκρινόμενη επαρκώς στις δανειακές της υποχρεώσεις. Κι όλα αυτά σε διάστημα μόλις 2 ετών με ανύπαρκτη πολιτική και κοινωνική συναίνεση. Αλλά, αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Γι αυτό, συμφωνώ, όπως ανάφερα πιο πάνω, ας το επαναλάβω, με την εκτίμηση ότι «το βιβλίο δεν πρόκειται για αφήγημα προσωπικής πικρίας, ούτε προσωπικού απολογισμού»[xx] αλλά για αφήγημα μιας εθνικής περιπέτειας και τραγωδίας από την οποία θα πρέπει να εξαχθούν μόνιμα πολιτικά συμπεράσματα.
«Υπάρχει το δημόσιο χρέος αλήθειας ως πολιτικό κι ιστορικό μέγεθος», όπως είχε γράψει Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (Κυριακή, 19/7/2015).
Μαρτυρίες
Στις σελ.123-126 ο συγγραφέας αναφέρεται στην επίσκεψή του στην αμερικανική πρωτεύουσα, την Ουάσιγκτον στις 25 και 26/7/2011. Είχε αφιχθεί αεροπορικώς το βράδυ της προηγουμένης ημέρας. Το πρόγραμμά των συναντήσεών του ήταν πλήρες και ασφυκτικό.
-Είχε κατ’ αρχάς συνάντηση με τον Υπουργό Οικονομικών Τίμοθι Γκάιτνερ (Timothy Geithner) στο επιβλητικό κτίριο, όπως γράφει, του Υπουργείου Οικονομικών. Πράγματι, το κτίριο, το National Treasury Building του 19ου αιώνα είναι μεγαλοπρεπές, δίπλα στο Λευκό Οίκο με τον οποίο κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου συνδέθηκε με τούνελ για καλύτερη και ασφαλέστερη επικοινωνία!. Όπως πολλά δημόσια κτίρια και Μουσεία στην Ουάσιγκτον (αλλά και σε άλλες πόλεις της Αμερικής) το κτίριο είναι νεοκλασικό, αρχιτεκτονικού ρυθμού Ελληνικής Αναβίωσης (Greek Revival), όπως το αποκαλούν εκεί. Σημειωτέον ότι η Αμερική έπαιξε αποφασιστικό ρόλο για την παραμονή της χώρας μας στην ευρωζώνη με συνεχείς πιέσεις προς την ΕΕ και κυρίως προς την κα Α. Μέρκελ, τη Γερμανίδα Καγκελάριο. Άλλωστε ο Αντιπρόεδρος του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), που έχει έδρα στην Ουάσιγκτον, ήταν ο Αμερικανός David Lipton (αποχώρησε το 2020). Σημειωτέον ότι το πρόβλημα της χρεοκοπίας της χώρας είχε γίνει αντικείμενο οξύτατης διαμάχης στην εσωτερική πολιτική σκηνή, με τους Ρεπουμπλικάνους να φωνασκούν «δε θέλουμε να γίνουμε Ελλάδα». Ο πρέσβης Βασίλης Κασκαρέλης, μετέπειτα Γεν. Γραμματέας του ΥΠΕΞ, προσπαθούσε να πείσει τους συνομιλητές του αλλά και με την παρουσία του στα ΜΜΕ, όπως και τα στελέχη του Γραφείο Τύπου που ήταν επιφορτισμένα με την επικοινωνία, ότι η Ελλάδα, παρά τα λάθη της, θα έκανε σοβαρή προσπάθεια να βγει από την κρίση. Κι ότι η ΕΕ δεν είχε την εμπειρία ούτε την πολιτική δομή, όπως η ομοσπονδιακή Αμερική με προεδρικό σύστημα, για να παίρνει γρήγορα αποφάσεις. Δεν είχε την εμπειρία χώρας της ευρωζώνης στα πρόθυρα χρεοκοπίας κι άλλα τινα κι ότι σε τελευταία ανάλυση η ΕΕ για πολιτικούς λόγους και για λόγους προστασίας του κοινού νομίσματος δε θα άφηνε την Ελλάδα έρμαιο των κερδοσκόπων και των αγορών.
-Το μεσημέρι της ίδιας ημέρας ο κ. Βενιζέλος είχε συνάντηση με την Διευθύνουσα Σύμβουλο του ΔΝΤ, την Christine Lagarde. Μετά τη συνάντηση, νομίζω, σε συζήτηση για λίγο στο προαύλιο του κτιρίου, εξέφρασε τη βαθειά του ανησυχία για τις επιπτώσεις στο ΠΑΣΟΚ, αν η μνήμη μου δε με απατά, από το σκάνδαλο Τσοχατζόπουλου που βρισκόταν σε εξέλιξη καθώς τον προηγούμενο μήνα, στις 25/5, είχαν δοθεί στη δημοσιότητα τα πρώτα στοιχεία από την έρευνα του ΣΔΟΕ (Σώμα Δίωξης Οικονομικού Εγκλήματος) στα οικονομικά, στο «Πόθεν Έσχες», του πρώην Υπουργού του ΠΑΣΟΚ και παρ’ ολίγον αρχηγού στη διεκδίκηση της προεδρίας του κόμματος τον Ιανουάριο του 1996 στην οποία επικράτησε ο μετέπειτα Π/Θ Κώστας Σημίτης. Οι ανησυχίες δεν άργησαν να επαληθευτούν. Εκείνη τη στιγμή, στο βάθος, αλλά όχι σε μεγάλη απόσταση, περνούσε ο Λουκάς Παπαδήμας τον οποίο και χαιρέτησε με ένα νεύμα. Υποθέτω πως εκείνη τη στιγμή δεν μπορούσε να γνωρίζει ότι σε λίγους μήνες θα ήταν Π/Θ της χώρας κι αυτός Υπουργός στην κυβέρνησή του!.
-Το 6.00 το απόγευμα, μίλησε στο εξαιρετικού και παγκόσμιου κύρους Ινστιτούτο Peterson, στα αγγλικά, με τίτλο “Greek debt crisis: challenges and opportunities” (Η ελληνική κρίση χρέους: προκλήσεις και ευκαιρίες). Η αίθουσα της εκδήλωσης ήταν κατάμεστη. Κυριολεκτικά. Δεν έπεφτε καρφίτσα. Το πολιτικό ενδιαφέρον και φυσικά το δημοσιογραφικό ήταν τεράστιο, απερίγραπτο. Η εκδήλωση είχε μεγάλη διάδοση και απήχηση. Μεταδόθηκε απ’ ευθείας από κανάλι της δημόσιας Ρ/Σ PBS ενώ στην εκδήλωση παραβρέθηκαν πάνω από 40 δημοσιογράφοι!! Η ομιλία εντυπωσίασε ως επίσημη εκδοχή μιας δύσκολης κατάστασης με επιπτώσεις στην Ευρώπη αλλά και παγκόσμια, παρά το μικρό οικονομικό μέγεθος της χώρας. Σε μια χαρακτηριστική στιγμή, ο συνεργάτης του Ζανιάς, που καθόταν στα δεξιά του, προφανώς απαντώντας σε σχετική ερώτηση από το κοινό αλλά και έκδηλα προβληματισμένος από τις δυσκολίες αναμόρφωσης και αναδιάρθρωσης της ελληνικής οικονομίας σε συνθήκες σοβαρής κρίσης έχοντας να αντιμετωπίσει τον απανταχού κυρίαρχο κρατισμό και τον αναίσθητο και ανεύθυνο και εχθρικό συνδικαλισμό, χαρακτήρισε σε μια αποστροφή του λόγου του την ελληνική οικονομία ως «σοβιετική»!. Ε! «όχι και σοβιετική» αντέδρασε σκουντώντας τον φιλικά ο Βενιζέλος!. Δεκατρία χρόνια αργότερα, διαβάζω άρθρο του κ. Ζανιά[xxi], από τη συμμετοχή του στο Φόρουμ των Δελφών. Δεν είμαι οικονομολόγος, σίγουρα πολλά πράγματα έχουν αλλάξει από τότε, πολλά μεσολάβησαν, άφθονο χρήμα υπάρχει από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, η χώρα κατάφερε να ξεπεράσει τη λαίλαπα της πανδημίας του κορονοϊού covid-19, σημειώνει θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης, κατά πολύ μεγαλύτερους από το μέσο όρο της Ευρωζώνης, έχει πλεονάσματα, οι παραδοσιακές μηχανές της ανάπτυξης, οικοδομή και τουρισμός καλπάζουν, έχουν, όμως, επέλθει οι αναγκαίες δομικές αλλαγές στο παραγωγικό πρότυπο της χώρας; Μάλλον όχι ή έστω όχι ακόμα ή μάλλον θα επέλθουν σιγά-σιγά. Ο κ. Ζανιάς επισημαίνει τα «διδάγματα», ενώ ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος Γιάννης Στουρνάρας στην ετήσια Έκθεσή του (2023) επισημαίνει ότι το Δημόσιο «τρέφει» ακόμα την ελληνική οικονομία.
-Στην επόμενη ημέρα, στις 26/7, η επίσκεψη για κάποιο λόγο δεν συνεχίστηκε και ο κ. Βενιζέλος επέστρεψε στην Ελλάδα. Κατά την ημέρα επρόκειτο να γίνουν συναντήσεις με τα πιο σημαντικά ΜΜΕ της χώρας ( το πρόγραμμα επαφών ήταν πυκνότατο, όλα τα μεγάλα πρακτορεία ειδήσεων συν το BBC, CNN, Bloomberg, δημόσιο δίκτυο Ρ/Τα σε εκπομπές μεγάλης ακροαματικότητας και τηλεθέασης), πράγμα πρωτοφανές, χάρις και στις προσπάθειες του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας της πρεσβείας στην Ουάσιγκτον και φυσικά στο ενδιαφέρον που είχαν εκδηλώσει τα κορυφαία (έντυπα, τηλεοπτικά, ραδιοφωνικά κ.τ.λ.) ΜΜΕ της χώρας. Τότε, ευλόγως, η εικόνα της χώρας ήταν σε σημαντικό βαθμό αρνητική[xxii].
Επιμύθιο
Η Ελλάδα σαφώς και έχει σημειώσει πρόοδο σε πολλούς τομείς. Έχει επί του παρόντος ξεπεράσει την κρίση και οι τότε διευθετήσεις του δημόσιου χρέους, το οποίο ως ποσοστό του ΑΕΠ έχει μειωθεί, διασφαλίζουν, εκτός απροόπτου, τη χώρα μέχρι το 2032, με λογικά πρωτογενή πλεονάσματα. Το χρέος διακρατείται βασικά από επίσημους φορείς. Οι αγορές μας δανείζουν.
Η δημοκρατία μας χαρακτηρίζεται από τον Economist ως πλήρης, μεταξύ των 20 καλύτερων στην παγκόσμια κλίμακα, παρά τα προβλήματα στο Κράτος Δικαίου που κάθε άλλο παρά αμελητέα ή ελαφρά είναι. Στον τομέα της Ανθρώπινης Ανάπτυξης η θέση μας είναι αρκετά υψηλή παγκόσμια στο 13%, ενώ και σε άλλους τομείς σημειώνει αξιόλογες επιδόσεις. Η διεθνής της εικόνα είναι θετική, μάλιστα «παράδειγμα προς μίμηση» όχι προς αποφυγή. Το διεθνές της κύρος όχι μόνο έχει αποκατασταθεί αλλά και αυξηθεί. Η γεωπολιτική της θέση έχει αναβαθμιστεί. Γενικότερα, το brand της χώρας είναι πλέον πολύ θετικό.
Ωστόσο, λόγω της οικονομικής κρίσης που για λόγους έλλειψης πολιτικής συναίνεσης διήρκησε 10 χρόνια, η χώρα έχει χάσει σημαντικό έδαφος στην ΕΕ των 27 χωρών, είναι προτελευταία ενώ στο ίδιο χρονικό διάστημα οι άλλες χώρες προχώρησαν. Κατέχουμε πλέον ως χώρα μια από τις τελευταίες θέσεις. Θα χρειαστούν ισχυροί ρυθμοί οικονομικής αύξησης, κατά πολύ μεγαλύτεροι αυτών των εταίρων μας, για να πλησιάσουμε τις πιο αναπτυγμένες χώρες. Ο μέσος ρυθμός ανάπτυξης στα 50 χρόνια της Μεταπολίτευσης ήταν 1.3%. Έχουμε τις δυνατότητες αλλά θα τα καταφέρουμε στα επόμενα 50 χρόνια; Το δημογραφικό μας πρόβλημα είναι τεράστιο. Έχει λύση; Θα μπορέσει τελικά η χώρα να λύσει σε ικανοποιητικό βαθμό τα προβλήματα του κοινωνικού κράτους, της στέγασης, των ανισοτήτων, του περιβάλλοντος, της παιδείας, της παραγωγικότητας, της καινοτομίας, να κάνει με λίγα λόγια το τεχνολογικό και εκσυγχρονιστικό άλμα που χρειάζεται για να μη χάσει ξανά το τρένο σε συνθήκες δημοσιονομικής υπευθυνότητας; Να βελτιώσει την ποιότητα ζωής των πολιτών χωρίς νέους κραδασμούς και μοιραίες αποτυχίες;
Τελικά, «Είναι η Ελλάδα μεταρρυθμίσιμη»; όπως διερωτάται ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος[xxiii]. Σε μια τέτοια ερώτηση πιστεύω ότι ο κ. Βενιζέλος θα απαντούσε με ένα σαφές Ναι, υπό τον όρο του μεγάλου πολιτικού και προσωπικού κόστους που πρέπει να καταβληθεί από πολιτικές δυνάμεις και θαρραλέους πολιτικούς δεδομένων των προσανατολισμών της κοινής γνώμης. Ενάντια, δηλαδή, στο ρεύμα…
Μήπως το βασικό πρόβλημα της χώρας είναι κατ’ εξοχήν πολιτικό; Μήπως οι ιδεολογικοί και πολιτικοί προσανατολισμοί σημαντικής μερίδας πολιτών είναι τέτοιοι που ορθώνουν ανυπέρβλητα εμπόδια σε κάθε ουσιαστική και αναγκαία μεταρρύθμιση; Είναι η άνοδος του φαιοκόκκινου λαϊκισμού με τις ελληνικές του ιδιομορφίες και τους εμφανείς και απροκάλυπτους διεθνείς αταβιστικούς προσανατολισμούς και θαυμασμό απολυταρχικών και αυταρχικών καθεστώτων ικανός να επιφέρει τη στασιμότητα και τελικά την ανατροπή μιας αργής, ημιτελούς, διστακτικής πορείας προς τον εκσυγχρονισμό και εξευρωπαϊσμό της χώρας; Είναι συμπτωματικό άραγε ότι εν όψει των Ευρωεκλογών στις 9 Ιουνίου ελάχιστα συζητείται η Ευρώπη, τα προβλήματά της, η ηγεσία της, οι προοπτικές της και τα συναφή;
Προφανώς, θα πρέπει να δοθούν νέες μάχες για τη δημοκρατία και τον εκσυγχρονισμό της χώρας. Νέες μάχες ενάντια σε κάθε απόχρωση λαϊκισμού και των επικίνδυνων εκπροσώπων του.
Ο Πόλεμος Συνεχίζεται
[i] Βλ. Βασίλης Καπετανγιάννης, Το Εφιαλτικό Α’ Εξάμηνο του 2015 των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ: Εθνική Αυτογνωσία η Επιτακτική Διερεύνηση, The Books’ Journal, τ.118, 10/4/2021.
[ii] Βλ. Βασίλης Καπετανγιάννης, Ο επίμονος Βόλφγκανγκ Σόιμπλε και το Grexit, στην ηλεκτρονική εφημερίδα www.metarithmisi.gr, 8/4/2024.
[iii] Βλ. Ι.Κ. Πρετεντέρης, Η σιωπή των Ελλήνων, ΤΑ ΝΕΑ, 13-14/4/2024.
[iv] Βλ. Άννα Διαμαντοπούλου, Αποχαιρετισμός, Ζακ Ντελόρ (1925-2023). ‘Όραμα και Ρεαλισμός, όπου τονίζεται το έργο του και η σημασία της παρακαταθήκης του για την ευρωπαϊκή πολιτική και τις ευρωπαϊκές ιδέες. Βλ. επίσης Π. Κ .Ιωακειμίδης, Ευρωπαϊκή οντότητα, ΤΑ ΝΕΑ, 30-31/12/2023.
[v] Παύλος Τσίμας, Ο Ντελόρ, ο Σόιμπλε κι εμείς, ΤΑ ΝΕΑ, 30-31/12/2023. Μεταξύ άλλων, ο δημοσιογράφος υπογραμμίζει την εθνική ευθύνη «και την αδυναμία του πολιτικού συστήματος να αντιδράσει έγκαιρα στην επερχόμενη χρεοκοπία».
[vi] Βλ. Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, «Ας συζητήσουμε για την έξοδο της Ελλάδας», ΤΑ ΝΕΑ Σαββατοκύριακο, 30-31 Δεκεμβρίου 2023.
[vii] Βλ. Ευ. Βενιζέλος, Ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε ως καθρέπτης, Το ΒΗΜΑ, Κυριακή, 31/12/2023.
[viii] Βλ. Ελένη Στεργίου, Μια ζοφερή νύχτα του Οκτώβρη στις Βρυξέλλες, ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 21/4/2024. Βλ. επίσης στο ίδιο φύλλο Ευ. Βενιζέλος, Η σημασία της αναδιάρθρωσης του χρέους το 2012 και η συμβολή του Τσαρλς Νταλάρα.
[ix] Βλ. Ευ. Βενιζέλος, ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΡΕΟΣ, 2012-2017. Επίκεντρο, 2017. Για μια κριτική παρουσίαση του βιβλίου βλ. Γκίκας Χαρδούβελης, Το PSI, η κυβέρνηση Παπαδήμου, τι είχαμε και τι χάσαμε, The Books’ Journal, τ.78, Ιούνιος 2017.
[x] Βλ. συνέντευξή του Τσαρλς Νταλάρα στη Μαρία Βασιλείου, στα ΝΕΑ, 17-18/2/2024. Βλ. επίσης συνέντευξή του στο ΒΑΣΙΛΗ ΚΩΣΤΟΥΛΑ, Το πόκερ Μέρκελ-Παπανδρέου και η παρ’ ολίγον τορπίλη από το ΔΝΤ, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Κυριακή 21/4/2024. Μεταξύ άλλων ο Τσαρλς Νταλάρα επιβεβαιώνει την επιθυμία και την επιδίωξη «του αμερικανού προέδρου Ομπάμα και της ομάδας του να εμπλακούν περισσότερο στην ευρωπαϊκή διαχείριση χρέους αλλά η Ευρώπη τους απωθούσε συνεχώς»
[xi] Βλ. Ευ. Βενιζέλος, Εις μνήμην Ντανιέλ Κοέν (1953-2023), Έβαλε στις ράγες την απομείωση του ελληνικού χρέους, ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή, 27/8/2024.
[xii] Βλ. Οι δύο στιγμές που ένιωσα την απειλή του Grexit, συνέντευξη της Κριστίν Λαγκάρντ, προέδρου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας στον διευθυντή της εφημερίδας Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΑΛΕΞΗ ΠΑΠΑΧΕΛΑ, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Κυριακή 3/11/2023.
[xiii] Δηλώσεις, ΜΜΕ 12/3/2019.
[xiv] Δηλώσεις, ΜΜΕ, 30/11/2018.
[xv] Στις 11/5/2015
[xvi] Ο Γκίκας Χαρδούβελης είχε διαδεχτεί τον Γιάννη Στουρνάρα ο οποίος διορίστηκε διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος. Για το θέμα βλ. σελ 317-319.
[xvii] Βλ. τα βιβλία του, Μετασχηματισμοί του κράτους και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, Διδάγματα της οικονομικής κρίσης: Η ελληνική περίπτωσης. ΠΟΛΙΣ, 2016 και -Η Δημοκρατία μεταξύ συγκυρίας και Ιστορίας, ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ ΚΑΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ, Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ, 2018 (παρουσίασα το βιβλίο αυτό στην ηλεκτρονική εφημερίδα www.metarithmisi.gr, 2/1/2020).
[xviii] Ο Σπύρος Λυκούδης, είχε αποχωρήσει από το κόμμα της ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ στο οποίο ήταν ο Γενικός Γραμματέας, λόγω της διαφωνίας του με τον πρόεδρο του κόμματος Φώτη Κουβέλη για την «ανεξήγητη» αποχώρησή του το 2013 από την τριμερή κυβέρνηση που είχε σχηματιστεί μετά τις εκλογές του Ιουνίου του 2012, την κυβέρνηση (Σαμαρά-Βενιζέλου κατόπιν). Τον Οκτώβριο του 2014 ίδρυσε την Πολιτική Κίνηση «ΜΕΤΑρρυθμιστές της Αριστεράς» που συνεργάστηκε εκλογικά με το νεοπαγές κόμμα «Ποτάμι» του Σταύρου Θεοδωράκη. Στις εκλογές του Ιανουαρίου του 2015 εξελέγη βουλευτής στην Α’ Αθηνών, πρώτος σε σταυρούς προτίμησης και με ποσοστό ψήφων άνω του εθνικού μέσου όρου του κόμματος. Βλ. Σπύρος Λυκούδης, ΔΡΟΜΟΙ ΑΡΙΤΕΡΟΙ, ΔΙΑΨΕΥΣΕΙΣ ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ, Εκδ. ΙΝΔΙΚΤΟΣ, Αθήνα, 2017.
[xix] Το συνέδριο διεξήχθη από τις 12 έως τις 14/5/2024 στο ιστορικό ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία με εξαιρετική συμμετοχή του κοινού και εξαιρετική επιτυχία. Βλ. ενδεικτικά τον απολογισμό Ευ. Βενιζέλος, Η καμπύλη της Μεταπολίτευσης, ΤΑ ΝΕΑ, 18-19/5/2024. Βλ. μεταξύ άλλων, Παύλος Τσίμας, Ο ιπτάμενος δίσκος, στο ίδιο φύλλο. Τις έντονες ανησυχίες του για τα ευρήματα της έρευνας της Metron Analysis που παρουσιάστηκε στο συνέδριο σε συνδυασμό με τα ευρήματα άλλων ερευνών σχετικά με τη στάση των πολιτών απέναντι στην ΕΕ εξέφρασε ο Π.Κ. Ιωακειμίδης, σε άρθρο του με τίτλο Σε δρόμο αντιευρωπαϊκό; ΤΑ ΝΕΑ, 20/5/2024.
[xx] Βλ. ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, Τι κάναμε στον πόλεμο; TO BHMA, Κυριακή 18/9/2022
[xxi] Βλ. Γιώργος Ζανιάς, Μάθαμε κάτι από την οικονομία της Μεταπολίτευσης; Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Κυριακή, 14/4/2024
[xxii] Αρνητική γενικά εικόνα, σύμφωνα με σχετική μελέτη του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας της ελληνικής πρεσβείας στην Ουάσιγκτον για τα αμερικανικά ΜΜΕ και τη στάση τους έναντι της ελληνικής οικονομικής κρίσης. Η μελέτη κάλυψε την περιοχή αρμοδιότητας του Γραφείου (όχι τα ΜΜΕ της Νέας Υόρκης κ.τ.λ.) για την περίοδο Ιανουάριος-Μάρτιος 2010, στην κορύφωση δηλαδή του ελληνικού δράματος. Συντάχτηκε από την Γραμματέα Επικοινωνίας Μαρία Γαλανού σε επιμέλεια της Συμβούλου Επικοινωνίας Μάγδας Χατζοπούλου. Δημοσιεύτηκε αργότερα στο Δελτίο Ανάλυσης του ΕΚΑΣ (Επιστημονικό Κέντρο Ανάλυσης και Σχεδιασμού) του ΥΠΕΞ, με τίτλο «Η Εικόνα της Ελλάδος στις ΗΠΑ», τεύχος 79. Δεκέμβριος 2011. Δημοσιεύτηκε επίσης στο περιοδικό Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική, τ.24, 1/2/2012 (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2011 και Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2012).
[xxiii] Βλ. Γιάννης Στουρνάρας, άρθρο για τα 50 χρόνια της Μεταπολίτευσης. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. Κυριακή 10/3/2024.