Δημοσιεύτηκε στο βιβλίο:
Σωτήρης Ντάλης
(Eπιμέλεια-Εισαγωγή)
Mare Nostrum: Μετατοπίσεις ισχύος στον γεωπολιτικό χάρτη της Μεσογείου
Γεωπολιτικές και Γεωοικονομικές Προκλήσεις, Εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 706, Αθήνα Σεπτέμβριος 2020
ISBN 9789600236620
Σελ 165-171
Η εικόνα της χώρας
Εθνική Ταυτότητα και Δημόσια Διπλωματία
Βασίλης Καπετανγιάννης
Δρ πολιτικών επιστημών, πολιτικός αναλυτής της Επιθεώρησης
«Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική»
Πριν από μια 10ετία περίπου και συγκεκριμένα στο τεύχος 16 (2009) της φιλόξενης αυτής Επιθεώρησης είχα προσπαθήσει, με σχετικό Αφιέρωμα, να παρουσιάσω τον προβληματισμό και τις εργασίες συγγραφέων, Ελλήνων και ξένων, σχετικά με ορισμένες σημαντικές πτυχές της εξωτερικής δραστηριότητας των σύγχρονων κρατών. Αφορούσαν στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας, της εθνικής εικόνας καθώς και την προώθηση και προβολή της με νέα μέσα και εργαλεία, όπως πχ. φορέων και δράσεων Δημόσιας Διπλωματίας (ΔΔ), που υπερέβαιναν τις παραδοχές και μεθόδους της παραδοσιακής διπλωματίας. Ήταν επίσης η εποχή που έκαναν δυναμικά την εμφάνισή τους τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) και στο χώρο της διπλωματίας. Υπήρχε ανάγκη ενημέρωσης, γνώσης και προσαρμογής στα νέα δεδομένα.
Μόνο στον τουριστικό τομέα εκπέμπονταν ενιαία συνθήματα προς το παγκόσμιο κοινό (συγκεκριμένες χώρες) που συνήθως άλλαζαν κάθε χρόνο. Κατά τα άλλα υπήρχε πολυδιάσπαση φορέων για δράσεις ΔΔ, έλλειψη κρατικού συντονιστικού οργάνου, συστηματικής συνεργασίας κρατικών και ιδιωτικών φορέων, πενιχροί προϋπολογισμοί, μικρός βαθμός συνειδητοποίησης της σημασίας της ΔΔ, έλλειψη στρατηγικού σχεδιασμού και τα συναφή.
Η τότε συγκυρία για την εικόνα της χώρας ήταν σε γενικές γραμμές μάλλον ευνοϊκή. Η ένταξη της χώρας στην Ευρωζώνη, η εξαιρετική από κάθε άποψη και κατά γενική ομολογία διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα το 2004 και συναφώς η κατάκτηση του Ευρωπαϊκού Κυπέλλου από την εθνική ομάδα ποδοσφαίρου. Η χώρα είχε να επιδείξει πολύ σημαντικά επιτεύγματα σε πολλούς τομείς και κατατασσόταν, σύμφωνα με ορισμένα κριτήρια, στην 35η θέση των πιο πλούσιων χωρών της υφηλίου. Η θέση της στον παγκόσμιο χάρτη των προσλήψεων είχε σαφώς αναβαθμιστεί. Ήταν μια χώρα δυτική, ευρωπαϊκή, με σύγχρονες δομές και σταθερούς θεσμούς φιλελεύθερης δημοκρατίας με καλές οικονομικές επιδόσεις και υψηλό βιοτικό επίπεδο, μεγάλη επιρροή στον γειτονικό της γεωπολιτικό περίγυρο, εμπεδωμένη στη δυτική αμυντική συμμαχία και μέλος του σκληρού πυρήνα της Ένωσης, την Ευρωζώνη. Με μοναδικά πλούσια αρχαία παρακαταθήκη και πολιτισμική παγκόσμια προσφορά. Πολύτιμο φορτίο. Οι προσλήψεις αυτές δεν είχε καμιά σχέση με παραδοσιακές ρομαντικές, τουριστικές αντιλήψεις (π.χ. τα περίφημα 3 s, sun, sea, sand – ήλιος, θάλασσα, άμμος).
Ήδη, είχαν γραφτεί δεκάδες βιβλίων για τους τρόπους προβολής της εθνικής ταυτότητας ενός κράτους και την ΔΔ. Αποτελούσαν γνωστικά αντικείμενα σε Πανεπιστήμια. Αφθονούσαν οι μελέτες σε «δεξαμενές σκέψης» εγνωσμένης αξιοπιστίας και επιρροής.
Τα σύννεφα της πολύπλευρες κρίσης, μολονότι ορατά, δεν είχαν ακόμα σκεπάσει τη χώρα, που σε λίγο θα έμπαινε σε διαδικασίες αιφνίδιων εκλογών, αλλαγής κυβέρνησης και αναπότρεπτης πορείας προς την χρεοκοπία.
Από τότε πολύ νερό κύλησε στο αυλάκι. Λόγω της κρίσης, που στην ελληνική περίπτωση, λόγω της έκτασης και του βάθος της και των διαχρονικών παθογενειών και αδυναμιών της κοινωνίας και του πολιτικού συστήματος, οι επιπτώσεις ήταν απότομες και βάναυσες. Οι πόροι, ανθρώπινοι και υλικοί, δράσεων στο εξωτερικό περιορίστηκαν δραστικά. Η κρίση έπληξε αντιλήψεις και αξίες και την εικόνα της χώρας που συχνά αποτέλεσε, δικαίως ή αδίκως, αντικείμενο δυσμενών σχολίων, στα πρόθυρα σχεδόν της χλεύης από πολιτικά πρόσωπα και ΜΜΕ. Επανεμφανίστηκαν διαχρονικά στερεότυπα. Λοιδορήθηκαν συλλήβδην πρόσωπα και πράγματα. Δεν ήταν, βέβαια, η πρώτη φορά που η χώρα γινόταν το «μαύρο πρόβατο». Αλλά αυτή τη φορά, όπως μετέπειτα στο ζοφερό και μοιραίο Α’ εξάμηνο του 2015, το χείλος του γκρεμού ήταν πλησιέστερα από ποτέ άλλοτε, τουλάχιστον στην περίοδο της Μεταπολίτευσης.
Αλλά ακόμα και στη διάρκεια της κρίσης δεν έπαψαν οι προσπάθειες από κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς για να δημιουργηθούν προσβάσεις και να αποκτηθούν ερείσματα τόσο στα ΜΜΕ όσο και στο κοινό (τα κοινά) των ξένων χωρών. Να γίνει κάποιο νέο ξεκίνημα για την προβολή της εθνικής ταυτότητας και των θετικών πτυχών και επιτευγμάτων της χώρας (rebranding) όσο και με ορισμένες δράσεις ΔΔ καθόσον είχε συνειδητοποιεί πόσο ευάλωτη ήταν η ξένη κοινή γνώμη στα στερεότυπα που καλλιεργούσαν πολιτικοί και ΜΜΕ για τη χώρα μας για προφανείς λόγους σκοπιμότητας.
Προς το Μέλλον
Η χώρα μας βρίσκεται σήμερα ενώπιον σειράς σοβαρών προκλήσεων τόσο σοβαρών που η επιτυχής αντιμετώπισή τους είναι θέμα εθνικής επιβίωσης. Η βιώσιμη και ταχύρρυθμη οικονομική αύξηση, συνάρτηση εν πολλοίς ξένων άμεσων επενδύσεων, πολιτικής σταθερότητας, δημοσιονομικής ισορροπίας και θετικού επιχειρηματικού περιβάλλοντος, το μεταναστευτικό/προσφυγικό, οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις και κίνδυνοι στην περιοχή, η κρίσιμη ενεργειακή διάσταση, η εθνική ακεραιότητα και ασφάλεια λόγω της προκλητικότητας, της επιθετικότητας και του γενικότερου αναθεωρητισμού μιας όλο και πιο ισχυρήςΤουρκίας, για να μνημονεύσω ορισμένες εξ αυτών, ορατών δια γυμνού οφθαλμού από τους πολίτες.
Οι προκλήσεις αυτές είναι αδύνατο να αντιμετωπιστούν χωρίς ισχυρές συμμαχίες και χωρίς τη δημιουργία μιας νέας ταυτότητας και εικόνας της χώρας που να αντανακλά πιστότερα την ιστορική της πορεία, τα ιστορικά της επιτεύγματα και τις σημερινές της φιλοδοξίες. Ο σχεδιασμός δράσεων για τους εορτασμούς της επετείου των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση της Ανεξαρτησίας, την Εθνική Παλιγγενεσία του 1821 προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία συλλογικού αναστοχασμού, κριτικής ιστορικής αποτίμησης και συλλογικής εθνικής αυτογνωσίας ρεαλιστικών διαστάσεων. Ταυτόχρονα, η χώρα χρειάζεται έντονες δόσεις ρεαλιστικής αισιοδοξίας και αυτοπεποίθησης, ρεαλιστικού Σχεδίου Εθνικής Ανάταξης για να ξεπεράσει τα τραύματα της κρίσης, την παταγώδη διάψευση ανεδαφικών προσδοκιών, πολιτικής απάτης, ανήκεστης βλάβης της οικονομίας και επικίνδυνης απειλής κατά των δημοκρατικών θεσμών στην τελευταία πενταετία. Αποτελεί ευθύνη όλων των πολιτικών δυνάμεων η επούλωση των πληγών, όχι η αναζωπύρωση του διχασμού και του μίσους.
Η χώρα χρειάζεται να επιταχύνει τον βηματισμό της για να μην χάσει το τελευταίο τραίνο των νέων τεχνολογικών επαναστάσεων. Να συντονίσει τα βήματά της με κομβικούς εταίρους για την προώθηση της οικονομικής και πολιτικής ενοποίησης της ΕΕ και ιδιαίτερα στους τομείς της Άμυνας και Ασφάλειας. Έχει κατεπείγουσα ανάγκη να καλύψει τον χαμένο χρόνο και το απολεσθέν έδαφος σε σχέση με τους περισσότερους εταίρους στην ΕΕ. Για να ξεφύγει οριστικά από την μέγγενη της κρίσης και της υστέρησης που πάντα ελλοχεύουν. Να αποκαταστήσει, με λίγα λόγια, τη διεθνή της αξιοπιστία, φερεγγυότητα και εμπιστοσύνη.
Μια τέτοια χώρα που έχει εμπιστοσύνη στις δυνάμεις και στις τεράστιες δυνατότητές της, που δεν πάσχει από φοβικά σύνδρομα και περιττές ανασφάλειες, που έχει Σχέδιο για το Μέλλον, που μπορεί να κινητοποιήσει και να αξιοποιήσει αποτελεσματικά όλες τις δημιουργικές δυνάμεις της στο εσωτερικό και την Διασπορά σε όλους τους τομείς, αποτελεί γερό και σταθερό θεμέλιο πάνω στο οποίο μπορεί να οικοδομηθούν νέα στοιχεία Εθνικής Ταυτότητας και Εικόνας. Πρόκειται για ένα τελείως απαραίτητο και ανεκτίμητο Κεφάλαιο, καθοριστικό συντελεστή επιτυχίας σε ένα άκρως ανταγωνιστικό και μεταβαλλόμενο διεθνές περιβάλλον. Το rebranding και η Δημόσια Διπλωματία βρίσκονται εξ ορισμού στην κορυφή μιας τέτοιας προσπάθειας.
Παραμένει σταθερό αξίωμα ότι οι κύριες συνιστώσες της εικόνας μιας χώρας που εκπέμπεται στο εξωτερικό διαμορφώνονται στο εσωτερικό από διάφορους παράγοντες και πολύπλοκες διεργασίας αν μη τι άλλο διότι η εθνική ταυτότητα διαρκώς διεκδικείται, εμπλουτίζεται και διαμορφώνεται ως προς ορισμένες πτυχές της.
Δεν πρόκειται να ανακαλύψουμε εκ νέου τον τροχό. Δεν έχει νόημα να αναφερθώ εδώ σε ακαδημαϊκές και θεωρητικές συζητήσεις, εννοιολογικές διακρίσεις ή/και πρακτικές κρατών στην εξωτερική τους δραστηριότητα στη διεθνή σκηνή. Ούτε να τονίσω εμφατικά τη σημασία του nation branding, της ΔΔ, την καθοριστική πλέον σημασία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (social media). Όλα αυτά έχουν πλέον αυταπόδεικτη ισχύ. Εξάλλου, υπάρχει κάποια δική μας εμπειρία και ίσως μετρήσιμη αποτελεσματικότητα και στον τομέα της προβολής της εθνικής ταυτότητας (nation branding) και της ΔΔ. Αξίζει να την μελετήσουμε για να μην αρχίζουμε πάντα εκ του μηδενός. Συνάμα, υπάρχει η πλούσια εμπειρία πλέον πολλών κρατώνi. Η βιβλιογραφία συνεχώς εμπλουτίζεταιii.
Χρειάζεται Σχέδιο, ενιαία στρατηγική στόχευση, αξιοποίηση του υπάρχοντος δυναμικού, αποτελεσματικές συνέργειες κρατικών και ιδιωτικών φορέων με κοινούς στόχους, επιτελικά και συντονιστικά όργανα, επαρκείς πόροι. Είναι δε αυτονόητο ότι η ΔΔ, επειδή ακριβώς είναι εκ φύσεως πολυσχιδής και επιζητεί τον διάλογο και την διαδραστική επικοινωνία με τα διάφορα κοινά, πέραν των κυβερνήσεων, δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να υποκαταστήσει την εξωτερική πολιτική επικοινωνία των κρατών, το ενιαίο και ισχυρό πολιτικό μήνυμα που πρέπει να εκπέμπεται δημόσια οσάκις απαιτείται προς κατάλληλες διευθύνσεις. Ούτε πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι στο καθαρό πολιτικό επίπεδο, καθημερινό και άλλο, η προσπάθεια επιρροής των Μέσων που επηρεάζουν την κοινή γνώμη είναι αναντικατάστατη. Αρκεί να φέρουμε ως παράδειγμα (κακό βέβαια) όσα είδαν το φως της δημοσιότητας σχετικά με τις προσπάθειες ξένων δυνάμεων να επηρεάσουν με διάφορα μέσα και κυρίως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το αποτέλεσμα των αμερικανικών προεδρικών εκλογών του 2016 και τα αποτελέσματά τους.
Η κυβέρνηση της ΝΔ, που προέκυψε από τις εκλογές της 7ης Ιουλίου 2019, συνέστησε στο Υπουργείο Εξωτερικών τη νέα Γενική Γραμματεία Δημόσιας Διπλωματίας, Θρησκευτικών και Προξενικών Υποθέσεων, αναγνωρίζοντας προφανώς τη μεγάλη σημασία της ΔΔ. Έθεσε ως επικεφαλής τον κ. Κωστή Αλεξανδρή, ώριμο, έμπειρο και ικανό διπλωμάτη. Στη Γενική Γραμματεία μεταφέρθηκαν τα Γραφεία Τύπου και Επικοινωνίας Εξωτερικού τα οποία υπάγονταν στη Γενική Γραμματεία Ενημέρωσης και Επικοινωνίας. Μεταφέρθηκε δηλαδή ολόκληρος ο ειδικά εκπαιδευμένος στην επικοινωνία Κλάδος των Συμβούλων και Γραμματέων Επικοινωνίας που στελεχώνει τα Γραφεία, που μετονομάστηκαν σε Γραφεία Δημόσιας Διπλωματίας, καθώς και την Κεντρική Υπηρεσία.
Απομένει, φυσικά, να διαπιστωθεί στην πράξη κατά πόσον οι νέες δομές μπορούν να ανταποκριθούν στα επείγοντα καθήκοντα. Εάν τους δοθούν οι αναγκαίοι πόροι, εάν αξιοποιήσουν κατάλληλα και αξιοκρατικά το διαθέσιμο έμψυχο δυναμικό υψηλής εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης που είναι πλέον στη διάθεσή τους στο επικοινωνιακό επίπεδο. Εάν μπορέσουν, σε πρώτο τουλάχιστον στάδιο, να επιτύχουν μορφές συντονισμού που θα περιορίζουν τον κατακερματισμό φορέων και δράσεων. Αν τελικά η κυβέρνηση καταφέρει να δράσει με στρατηγικό Σχέδιο και στοχεύσεις κινητοποιώντας τους αναγκαίους κρατικούς πόρους, δημιουργώντας αποτελεσματικές συνέργειες με τον ιδιωτικό τομέα και προβάλλοντας μια Εικόνα της χώρας που να εμπεριέχει όχι μόνο την εθνική ταυτότητα αλλά τους στόχους, τις προοπτικές και φιλοδοξίες της στην Ευρώπη και τον σύγχρονο κόσμο.
Δεν μπορούμε να αλλάξουμε το παρελθόν, μολονότι μπορούμε, εάν θέλουμε, να διδαχτούμε πολλά από αυτό, για τα θετικά και αρνητικά, για τα λάθη αλλά και τα επιτεύγματα, για τις νίκες και τις ήττες. Μπορούμε, όμως, να σχεδιάσουμε ρεαλιστικά το Μέλλον μας. Αυτό εξαρτάται από εμάς.
i Το σχετικά πρόσφατο (2018) βιβλίο του Keith Dinnie, Nation Branding: Concepts, issues, Practice (2η έκδοση), Routledge, London and NY, από τους επιφανέστερους πανεπιστημιακούς στο θέμα, δίνει αρκετά χαρακτηριστικά παραδείγματα.
ii Οι πιο πρόσφατες εξελίξεις στον τομέα αναφέρονται ανελλιπώς και επιμελώς από τον καθηγητή Bruce Gregory στην ιστοσελίδα του Institute for Public Diplomacy and Global Communication του πανεπιστημίου George Washington που εδρεύει στην αμερικανική πρωτεύουσα.