Η μελέτη του Ν. Διαμαντούρου για τον πολιτισμικό δυϊσμό στην Ελλάδα και τις συζεύξεις του με την πολιτική, μολονότι έχει ολοκληρωθεί το 1993 και δημοσιευθεί στα αγγλικά, εκδίδεται για πρώτη φορά στα ελληνικά. Στον πρόλογο του βιβλίου του, ο συγγραφέας, μεταξύ άλλων, δικαιολογεί την απόφασή του να την εκδώσει με τέτοια σημαντική καθυστέρηση προβάλλοντας το επιχείρημα ότι τα συμπεράσματα της έρευνας εκείνης εξακολουθούν να είναι επίκαιρα προς επικουρία τους δε έρχονται και τα συμπεράσματα της συμπληρωματικής έρευνας που διεξήχθη για την περίοδο 1993-2000. Πρόκειται για ορθή και επίκαιρη απόφαση όχι μόνο διότι η έκδοση καλύπτει ένα τεράστιο κενό στη σχετική ελληνική βιβλιογραφία -ελάχιστα έχουν γραφεί επί του θέματος- αλλά, κυρίως, διότι ο πόλεμος μεταξύ των δύο αντίπαλων πολιτισμικών παραδόσεων, της «μεταρρυθμιστικής» και της «παρωχημένης», εξακολουθεί να μαίνεται με αβέβαιη ακόμη έκβαση.
Πράγματι, πρόκειται για δύο διαμετρικά αντίθετα συστήματα κατανόησης, νοηματοδότησης και ερμηνείας όχι μόνο των τρεχουσών εξελίξεων αλλά και της ιστορικής συγκρότησης και πορείας της χώρας.
Η ανάλυση της «πολιτικής κουλτούρας» των Ελλήνων εστιάζεται στη μεταδικτατορική περίοδο. Ωστόσο, οι ρίζες του φαινομένου αναζητούνται στην εποχή της οικοδόμησης του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους-έθνους τον 19ο αιώνα (με τη «βαλκανική-οθω-μανική» κληρονομιά) με συνοπτικό μεν αλλά άκρως περιεκτικό και διαφωτιστικό τρόπο.
Δεν θα παραθέσω εδώ ούτε το εννοιολογικό περιεχόμενο των δύο πόλων ούτε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα. Στη συμπυκνωμένη και μεστή νοημάτων διαπραγμάτευση του θέματος ο αναγνώστης θα βρει σαφές εννοιολογικό πλαίσιο, σαφέστατους ορισμούς, διαυγείς τοποθετήσεις. Θα ήθελα, ωστόσο, να υπογραμμίσω τη διαπίστωση ότι οι δύο αυτές «κουλτούρες» συνυπάρχουν ανταγωνιστικά στην ελληνική κοινωνία, διαποτίζοντας και τέμνοντας εγκάρσια πολιτικά κόμματα, κράτος, δημόσια διοίκηση και θεσμούς σε βαθμό, μάλιστα, που κάθε σφαίρα ή «χώρος» να αποτελεί στην κυριολεξία και μια ιδιαίτερη αρένα ανταγωνισμού και πάλης μεταξύ των δύο αυτών παραδόσεων.
Είναι γεγονός οφθαλμοφανές ότι καμιά παράδοση δεν έχει ακόμη οριστικά επικρατήσει. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι η τελευταία δεκαπενταετία χαρακτηρίζεται από «βαθμιαία άνοδο» της μεταρρυθμιστικής κουλτούρας. Άνοδο, βασανιστική και ασθμαίνουσα ίσιος, όχι όμως οριστική επικράτηση. Οπισθοδρομήσεις και παλινδρομήσεις εξακολουθούν να σημειώνονται και να βρίσκονται ανά πάσα στιγμή εντός του πεδίου του δυνατού· συνεπάγονται δε υψηλότατο κόστος. Η δυναμική του εκσυγχρονιστικού εγχειρήματος, που λανθασμένα θεωρείται ότι περιορίζεται στην οικονομική σφαίρα και σκοπίμως και εκ του πονηρού βέβαια λοιδορείται ως «τεχνοκρατική», άρα εξ ορισμού αδιάφορη και αναίσθητη έναντι παν κοινωνικών προβλημάτων και του «λαού» εξ ονόματος του οποίου ασκείται η εν λόγο κριτική, δεν είναι δεδομένη. Οι παλινδρομήσεις δε προς «παρωχημένες» ατραπούς θα είχαν σήμερα ως συνέπεια πολύ πιο υψηλό έτος καταστροφικό τίμημα σε σχέση με το «θλιβερό αλλά αναγκαίο κόστος» που, κατά τον Διαμαντούρο, χρειάστηκε να καταβάλει η ελληνική κοινωνία στη δεκαετία του 1980. Ως προς το θλιβερό, υποθέτω ότι ελάχιστοι θα διαφωνούσαν. Ως προς το αναγκαία όμως, που όζει κάποιου υπόρρητου ντετερμινισμού. πιστεύει ότι θα εγείρονταν αρκετές ενστάσεις.
Να έχει άραγε καταδικαστεί η χώρα αυτή σε μια ατελεύτητη μεταβατική περίοδο επισφαλούς ισορροπίας μεταξύ των δύο παραδόσεων με αποτέλεσμα συχνά να βαλτώνει, να ακινητοποιείται και να αδρανοποιείται μη μπορώντας να κάνει τελικά τα αποφασιστικά βήματα που απαιτούνται για να περιθωριοποιήσει οριστικά την «παρωχημένη» παράδοση; Έως πότε θα αρκείται σε μια τέτοια λύση; Ερωτήματα που παραμένουν ανοιχτά και που δεν επιδέχονται μονολεκτικές ή μονοδιάστατες απαντήσεις.
Το εξαιρετικά πολύτιμο αυτό βιβλίο, που άνευ περιστροφών και με αυστηρό επιστημονικό τρόπο αναλύει μια από τις βασικότερες προϋποθέσεις εκσυγχρονισμού των κοινωνιών, την πολιτική κουλτούρα, αξίζει να διαβαστεί ευρύτερα, πέρα από τα στενά όρια της επιστημονικής κοινότητας. Έτσι μόνο θα γίνουν περισσότερο κατανοητά τα. προαπαιτούμενα μιας συστηματικής, διαρκούς και στοχοθετημένης εκσυγχρονιστικής παρέμβασης και δράσης σε όλα τα επίπεδα είτε από πολιτικούς φορείς είτε από φορείς, ατομικούς και συλλογικούς, που δρουν στο πλαίσιο της κοινωνίας πυν πολιτών. Ο πόλεμος, διότι περί πραγματικού (εμφυλίου) πολέμου πρόκειται. συνεχίζεται και κάθε άλλο παρά «ακαδημαϊκός» είναι.
Η μετάφραση του Δημήτρη Α. Σιυτηρόπουλου αποδίδει εύστοχα μια εκ των πραγμάτων δύσκολη ορολογία και συμβάλλει τα μέγιστα στην παρουσίαση και σχετικά εύκολη ροή ενός συγκροτημένου κειμένου στα ελληνικά.