Η Ειρήνη Χειλά, σε μια καλαίσθητη και επιμελημένη έκδοση, επιδιώκει να αναλύσει βασικές έννοιες της θεωρίας των διεθνών σχέσεων με μέσο πλοήγησης και έργο αναφοράς τη διδακτορική διατριβή ενός σημαντικού πολιτικού της μεταπολεμικής εποχής και από τους πρωτεργάτες της ελληνικής ένταξης στην τότε ΕΟΚ, του Παναγή Παπαληγούρα (1917-1993). Η διατριβή αυτή επί υφηγεσία με τίτλο «Theorie de la Societe Internationale», ελάχιστα γνωστή στην Ελλάδα, υποβλήθηκε το 1940 στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης.
Από όσα, όμως, μπορεί να συνάγει κανείς από την εννοιολογική πλοήγηση της Χειλά, από τη σχετική θεματολογία και από το Παράρτημα του βιβλίου, όπου δημοσιεύονται ορισμένα σημαντικά αποσπάσματα της πραγματείας, πρόκειται για έργο με πλούσιο θεωρητικό στοχασμό και προβληματισμό. Νομίζω πως εύστοχα η Χειλά επισημαίνει ότι ο Π. Παπαληγούρας «αναζητά μια θεωρία για τη διεθνή κοινωνία, βασιζόμενος στη λεπτή ισορροπία μεταξύ εννοιών πολιτικής φιλοσοφίας και δικαίου, εγχείρημα ιδιαίτερα δύσκολο σε μια εποχή που το χάσμα ανάμεσα στην ιδεαλιστική θεωρία (των διεθνών σχέσεων) και στην καθημερινή πραγματικότητα διευρυνόταν ολοένα και περισσότερο» (σελ. 50). Η πραγματικότητα δεν ήταν άλλη από την επερχόμενη λαίλαπα του Bae Παγκοσμίου Πολέμου. Ως προς τη θεωρία, τόσο ο μόλις χειραφετούμενος τομέας των διεθνών σχέσεων ως ξεχωριστός γνωστικός κλάδος σε σχέση π.χ. με την πολιτική θεωρία ή το δίκαιο, όσο και η «μεταβατική» θεωρητική περίοδος μεταξύ της ιδεαλιστικής παράδοσης κατά τον μεσοπόλεμο και της ρεαλιστικής σχολής που επικράτησε μετά τον πόλεμο, το εγχείρημα του νεαρού τότε, μόλις 23 ετών, Παπαληγούρα, μπορεί να χαρακτηριστεί ως ιδιαίτερα σημαντικό.
Φυσικά, μόνο από μια προσεκτική ανάγνωση του βιβλίου της Χειλά μπορεί να διαχωρίσει τα συγκυριακά σε αντιδιαστολή με τα διαχρονικά στοιχεία της πραγματείας. Δεν ήταν εύκολη, βέβαια, η σχοινοβασία μεταξύ πολιτικής φιλοσοφίας, κοινωνιολογίας και διεθνούς δικαίου, όπως εκτιμά και ο γιος του Αναστάσης Παπαληγούρας, σημερινός Υπουργός Δικαιοσύνης στην ομιλία του κατά την παρουσίαση του βιβλίου τον περασμένο Δεκέμβριο. Κι επειδή ακριβώς ο Α. Παπαληγούρας είναι ενεργός πολιτικός, αξίζει νομίζω να παραθέσουμε ένα απόσπασμα από την ομιλία του αυτή για τις αντιλήψεις του πατέρα του σχετικά με τις σχέσεις δικαίου και εξουσίας:
{Τον Παναγή Παπαληγούρα απασχολεί θεμελιωδώς η έννοια του δικαίου, η σχέση του με την εξωτερική πολιτική – αλλά δεν αντιμετωπίζει το διαμορφούμενο δίκαιο ως κάτι ανεξάρτητο και ηθικά ανώτερο από την πολιτική, όπως πολλοί άλλοι φιλελεύθεροι στοχαστές της εποχής. Θεωρεί μάλιστα ότι, συχνά, το δίκαιο γίνεται το πιο πρόσφορο μέσο πολιτικής επιβολής… Το κράτος δημιουργεί δίκαιο και δικαιώνει τις πράξεις του, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, επικαλούμενο το δίκαιο που το ίδιο δημιούργησε. « Γιατί όμως οι λέξεις δίκαιο και δικαιοσύνη έχουν αυτή τη μαγική δύναμη;», αναρωτιέται – κάπως σαρδώνεια. Με την απάντησή του γίνεται καθ’ ολοκληρίαν σύγχρονός μας! «Γιατί ό ρόλος των λέξεων είναι αναγκαίο στοιχείο (…) και οι κυβερνώντες και κατέχοντες την εξουσία ξέρουν πόσο αξίζει η λέξη δίκαιο για τα κοινωνικά όντα (…). Γιατί λοιπόν να μην την χρησιμοποιήσουν στην εξωτερική πολιτική;» Ή αλλού: «Οι κυβερνώντες αναζητούν πάντα ένα δίκαιο (…) ως πρόσχημα». Ο νους του σημερινού αναγνώστη μοιραία πηγαίνει στα σύγχρονα παιγνίδια επιβολής, με άλλοθι τον πόλεμο κατά του «άξονα του κακού» και τη δια πυρός και σιδήρου «εξαγωγή δημοκρατίας» στις χώρες του μαύρου χρυσού..}.
Τα σχόλια, νομίζω, περιττεύουν.
Όσοι παρακολούθησαν την πολιτική διαδρομή του Π. Παπαληγούρα δύσκολα θα διαφωνούσαν και πάλι με την εκτίμηση του γιου του ότι δρούσε με το ρεαλισμό του πολιτικού χωρίς να χάνει τον ορίζοντα του διανοούμενου, συνδυασμός χαρακτηριστικών γνωρισμάτων που δεν συναντά κανείς εύκολα στις ελληνικές πολιτικές ελίτ. Κι αυτός είναι ένας πολύ σημαντικός λόγος, πέραν της σημαντικής προσφοράς του στον οικονομικό και πολιτικό βίο της χώρας, για να μην σβήνουν από τη μνήμη μας πολιτικοί σαν κι αυτόν.
* Ειρήνη Χειλά, Διεθνής Κοινωνία: Διαχρονικές και Σύγχρονες Αντιλήψεις – Η Συμβολή του Παναγή Παπαληγούρα, Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα, 2006, σελ. 353. ISBN 960-8256-59-3, ISBN-13 978-960-8256-59-0