Φιλελευθερος στοχαστής μαχητικός διανοούμενος
Το Ειδικό Αφιέρωμα για τον Μάρκο Δραγούμη που τόσο γενναιόδωρα φιλοξενεί σήμερα ο «Φιλελεύθερος» αποτελεί πρωτοβουλία της «Στέγης Μάρκος Δραγούμης». Εντάσσεται στο πλαίσιο των άοκνων προσπαθειών της εφημερίδας να καταστήσει γνωστά στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό μια σειρά από ορισμένα θεμελιώδη γνωρίσματα του Φιλελευθερισμού. Βασικές ιδέες, παραδοχές και αξίες. Βασική επιχειρηματολογία. Βασικά θεωρητικά και πολιτικά βιβλία. Μια συνεχής διαδικασία επιμόρφωσης και ζύμωσης εν γνώσει των πραγματικών στοιχείων (en connaissance de cause), όπως χαρακτήριζε ο ίδιος ο Δραγούμης την προσπάθεια διάδοσης και συζήτησης των φιλελεύθερων ιδεών.
Το Αφιέρωμα έρχεται να προστεθεί στην έκδοση του μνημειώδες έργου του Μάρκου Δραγούμη «Πορεία προς τον Φιλελευθερισμό» σε συνέχειες, με ξεχωριστούς τόμους που κυκλοφόρησαν μαζί με το φύλλο της εφημερίδας της Παρασκευής με Πρόλογο του καθηγητή Γιώργου Παγουλάτου.
Αποτελεί ένα ελάχιστο φόρο τιμής από γνωστούς και φίλους στην πιο εμβληματική φυσιογνωμία του Ελληνικού Φιλελευθερισμού για την τεράστια συμβολή του και την πολύτιμη παρακαταθήκη του, καθώς πλησιάζει η όγδοη επέτειος της εκδημίας του, στις 2 Ιουλίου 2011.
Γράφουν οι Γιάννης Σπράος, Θάνος Βερέμης, Νίκανδρος Μπούρας, Δημήτρης Σκάλκος, Γιώργος Παπαπαύλου και Νίκος Ρώμπαπας.
Το Αφιέρωμα περιέχει επίσης συνέντευξη με τη Λένα Δραγούμη, δια βίου σύζυγο και σύντροφό του από τα νεανικά τους χρόνια, καθώς και δυο κείμενα του ίδιου του Μάρκου, καθόλου τυχαία. Το πρώτο αναφέρεται στην κρατική γραφειοκρατία μέσα στην οποία εργάστηκε ο ίδιος σε κορυφαίες θέσεις ευθύνης. Το δεύτερο αποτελεί Απολογισμό Δράσης της Διεύθυνσης της οποίας ηγήθηκε στη Γενική Γραμματεία Τύπου και Πληροφοριών σε μια εποχή αντιμετώπισης εθνικών ζητημάτων ιδιαίτερου ιστορικού βάρους και βαρύτητας. Το κείμενο μιλά από μόνο του.
Τιμούμε με αγάπη τη μνήμη και το έργο του.
Βασίλης Καπετανγιάννης
Σύντομο Βιογραφικό
Στο νεοκλασικό κτήριο της οδού Μαιζώνος 38 στο Μεταξουργείο, ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 2015 η “Στέγη Μάρκου Δραγούμη”. Αποτελεί πρωτοβουλία της συζύγου του Λένας, που αποφάσισε να μεταφέρει τη βιβλιοθήκη και το αρχείο του Μάρκου Δραγούμη από το Λονδίνο στην πατρική της κατοικία, την οποία αναπαλαίωσαν μαζί με τον Μάρκο το 2007. Η αξιοποίηση του χώρου της Στέγης, σκοπό έχει να αναδείξει το όραμα του Μάρκου, την πίστη του στην αξία του πρωτείου του ατόμου και των δικαιωμάτων του και το ρόλο του στη δημιουργία μιας πραγματικά φιλελεύθερης κοινωνίας.
Ο Μάρκος Δραγούμης (1926-2011), στη μακρά και πολυτάραχη ζωή του, έζησε από κοντά όλες σχεδόν τις στιγμές της νεότερης ελληνικής ιστορίας μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Σημαντικοί σταθμοί στη ζωή του, υπήρξαν η δράση του στο φοιτητικό κίνημα του ’50, ο εκτοπισμός του για ένα χρόνο (1955-1956) στον Άη Στράτη, η εκλογή του ως βουλευτού της ΕΔΑ το ’58 και η παραίτησή του αμέσως μετά υπέρ του Σπύρου Μερκούρη (πατέρα της Μελίνας), η συμμετοχή του στο κίνημα υπέρ των δικαιωμάτων του ανθρώπου, το κίνημα ειρήνης το ’60, ο αντιδικτατορικός του αγώνας στο ΠΑΜ και την Αντιδικτατορική Επιτροπή των Ελλήνων του Λονδίνου το ’67-74, όπου αναγκάστηκε να διακόψει τη διατριβή του στην κοινωνική ιατρική, να αφήσει την ερευνητική του εργασία στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και να γυρίσει όλη την Ευρώπη και Αυστραλία για να ξεσηκώσει Έλληνες και φιλέλληνες, να συλλέξει χρήματα για τον απελευθερωτικό αγώνα εναντίον της χούντας, η έντονη κριτική του στο σοσιαλισμό μετά τα γεγονότα της Πολωνίας το ’70 και η βαθμιαία πορεία του προς το φιλελευθερισμό έχοντας πεισθεί ότι ο υπαρκτός σοσιαλισμός είναι παραγωγός ανελευθερίας. Αμέσως μετά την πτώση της χούντας το ’74, αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Γραφείου Τύπου της Ελληνικής Πρεσβείας στο Λονδίνο, τη Βαρσοβία και αλλού, τη διεύθυνση της ελληνικής μεταφραστικής υπηρεσίας της Ε.Ε. στο Λουξεμβούργο τη δεκαετία του ’80 και τη διεύθυνση όλων των Γραφείων Τύπου των ελληνικών πρεσβειών στο εξωτερικό στις αρχές της δεκαετίας του ‘90.
Μαχητικός και παραγωγικός συγγραφέας, δημοσιογράφος (ΑΥΓΉ, ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ, ATHENS NEWS), ερευνητής και αρθρογράφος, από το 1960 μέχρι το θάνατό του δημοσίευσε πλήθος άρθρων, μελέτες, βιβλία και μεταφράσεις με οικονομικό, πολιτικό και ιστορικό περιεχόμενο. Η “Πορεία προς τον Φιλελευθερισμό” το Δεκέμβρη του 1991 (Β’ έκδοση από τις εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ το 2010), αποτελεί το μείζον συγγραφικό του πόνημα, opus vitae.
Ο Δικός μου Μάρκος
της Λένας Δραγούμη
Συνέντευξη στη Χριστίνα Τζαμάλα, Υπεύθυνη της Στέγης Μάρκου Δραγούμη
Γνωρίζοντας τη Λένα και το Μάρκο Δραγούμη από μικρό παιδί, με αναμνήσεις από τα καλοκαίρια μας στον Πόρο και τα Χριστούγεννα στο Λονδίνο, και συμπορευόμενη με τη Λένα στην ίδρυση και λειτουργία της Στέγης Μάρκου Δραγούμη, η συνέντευξη αυτή ήταν μια ακόμη αφορμή για να «σκαλίσουμε» κείμενα και φωτογραφίες ένα ηλιόλουστο πρωινό του Μαρτίου στο σπίτι της στην Αθήνα. Αν και η προγραμματισμένη κουβέντα αφορά το Μάρκο, αναπόφευκτα ξεφεύγουμε με τα τρέχοντα ζητήματα της Στέγης, όπως συνήθως, οπότε λέμε να ξεκινήσουμε από το παρόν.
Το 2016 πραγματοποιείς την επιθυμία σου να ιδρύσεις τη Στέγη Μάρκου Δραγούμη, στο πατρικό σου σπίτι της οδού Μαιζώνος στο Μεταξουργείο. Τι εκπροσωπεί η Στέγη και ποιος ο απώτερος σκοπός της λειτουργίας της;
Η ίδρυση της Στέγης, πέρα από την απόδοση τιμής στη μνήμη του Μάρκου, αποτελεί και το «μέσο» αναγνώρισης και αξιοποίησης του έργου του.
Προσπαθούμε να πραγματοποιήσουμε στους χώρους του κτηρίου ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, ανοικτό σε όλες τις ηλικίες με επιστημονικά, πολιτιστικά και καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα, καθώς και με τη λειτουργία Βιβλιοθήκης και Αναγνωστηρίου.
Η νομική μορφή της Στέγης είναι Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρία. Κατά συνέπεια είναι αναγκαία η υποστήριξή της από τον ευρύτερο φιλελεύθερο χώρο, μέσω συνεργειών και χορηγιών για να μπορέσει να επιτελέσει το έργο της.
Η Στέγη Μάρκου Δραγούμη φιλοξενεί και το ΚΕΦΙΜ – Μάρκος Δραγούμης, που ιδρύθηκε το 2008 και είναι πλέον ο σημαντικότερος θεσμικός εκφραστής των φιλελεύθερων ιδεών στην Ελλάδα.
Πότε και πώς γνώρισε η Λένα το Μάρκο;
Ανήκαμε και οι δύο στο παράνομο έως το 1956 ΚΚΕ και στη συνέχεια βρεθήκαμε στη νόμιμη ΕΔΑ (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά). Με το Μάρκο γνωριστήκαμε το 1956, στην Ελληνική Επιτροπή για τη Διεθνή Ύφεση και την Ειρήνη, της οποίας Πρόεδρος ήταν ο Ανδρέας Ζάκκας.
Ποια ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του Μάρκου Δραγούμη;
Η φρεσκάδα και η καθαρότητα της σκέψης του, ο σεβασμός της γνώμης του αντιπάλου, η φιλελεύθερη πίστη του στην αξία κάθε ατόμου. Η άμεση και διαυγής διατύπωση ενός προβλήματος και της λύσης του. Η έφεση στη γνώση ξένων γλωσσών (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά) και βεβαίως η ακρίβεια και ορθότητα στη γραπτή και προφορική χρήση της ελληνικής γλώσσας.
Επίσης, ο Μάρκος πίστευε ακράδαντα ότι η επιτυχία στη ζωή δεν πρέπει να σου χαρίζεται, αλλά να αγωνίζεσαι για να την κερδίσεις. Υπήρξε θερμός υποστηρικτής της ανάληψης ευθύνης του ατόμου για τις πράξεις του – «Το άτομο πρέπει να είναι ελεύθερο να επιλέξει τι θέλει να κάνει, χωρίς να βλάπτει τον πλησίον του και όχι να εξαναγκάζεται από επικρατούντες κανόνες ηθικής τους οποίους αμφισβητεί. Οι αξίες διαμορφώνονται στη συνείδηση του ελευθέρου ατόμου, ως μείγματα απαγορεύσεων και επιταγών, τις οποίες επιλέγει στην πορεία της ζωής του με δική του ευθύνη» και εχθρός της πολιτικής και οποιασδήποτε μορφής διαφθοράς.
Ποια ήταν η προσωπική πορεία του Μάρκου Δραγούμη προς το φιλελευθερισμό;
Το 1966 ο Μάρκος πήγε στην Αγγλία για να μελετήσει το αγγλικό σύστημα ιατρικής περίθαλψης. Πριν τελειώσει τη διατριβή του, το πραξικόπημα των Απριλιανών το 1967 τον ανάγκασε να αφήσει τις σπουδές του και να μετάσχει στην προσπάθεια ανατροπής της χούντας ως μέλος του ΠΑΜ (Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Μέτωπο) και της Αντιδικτατορικής Επιτροπής των Ελλήνων του Λονδίνου. Εργάστηκε από το 1969 ως ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και από το 1973 ήταν υπεύθυνος τμήματος μελετών των κοινωνικών υπηρεσιών Δήμου του Λονδίνου. Το 1970, μετά τα γεγονότα της Πολωνίας, εγκατέλειψε την Αριστερά, έχοντας πεισθεί ότι ο υπαρκτός σοσιαλισμός είναι ανεπίδεκτος «βελτιώσεως», παραγωγός αθλιότητας και ανελευθερίας.
Αναμφισβήτητα, μιλάμε για ένα εξαιρετικά ανήσυχο πνεύμα, με ένα πολυτάραχο βίο, στον οποίο η Λένα ήταν όχι απλώς παρούσα, αλλά και συμμέτοχος. Κάποιες στιγμές εξακολουθούν να παραμένουν έντονες στη μνήμη της …
Είναι αλήθεια πολλές, αλλά θα σταθώ σε μερικές από αυτές.
- Κατ’ αρχάς, το 1957, ενόσω ο Μάρκος εργαζόταν με την ειδικότητα του παθολογοανατόμου στο ιατρείο του Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Ελευθερίου, η Ασφάλεια απαιτεί από τον εργοδότη του την απόλυσή του. Εκείνος, απολογείται στο Μάρκο, εξηγώντας του ότι δεν μπορεί να τον κρατήσει, παρόλο του ότι είναι εντυπωσιασμένος από τη δουλειά του, και τον απολύει.
- Η υποψηφιότητά του με την ΕΔΑ στις Εκλογές Βίας και Νοθείας στην Κέρκυρα το 1961, όπου ως γνωστόν ασκήθηκε ψυχολογική και σωματική βία σε πολίτες και στρατευμένους. Η αγωνία μου ήταν μεγάλη, καθότι είχε υποστεί επίθεση κι ο ίδιος.
- Η πρωτοβουλία του Μάρκου για την έκδοση του μηνιαίου περιοδικού «Δρόμοι της Ειρήνης» (το πρώτο τεύχος εκδόθηκε στις 9/5/1958), στο πλαίσιο της συμμετοχής μας στην Ελληνική Επιτροπή για τη Διεθνή Ύφεση και την Ειρήνη, του οποίου την ύλη επιμελούμασταν ο Μάρκος κι εγώ.
- Η Επιτροπή εναντίον της Δικτατορίας (1967 – 1973). Στα γραφεία της στο Λονδίνο διοργανώναμε διαλέξεις με επιφανείς ομιλητές, καθώς και συλλογή χρημάτων προς ενίσχυση των αντιδικτατορικών οργανώσεων στην Ελλάδα. Για το σκοπό αυτό, ο Μάρκος πραγματοποίησε και πολλά ταξίδια στο εξωτερικό.
- Τέλος, η συγγραφή του βιβλίου «Πορεία προς το Φιλελευθερισμό», που πραγματοποιήθηκε στο Λουξεμβούργο. Συζητούσαμε διάφορα θέματα που ανέκυπταν κι ενώ εγώ είχα πάντα μια προσγειωμένη αντίληψη περί αυτών, η αντίληψη του Μάρκου ήταν κυρίως φιλοσοφική.
Αν ο Μάρκος έγραφε σήμερα ένα βιβλίο, ποιο θα ήταν το θέμα του;
Πιστεύω ότι θα ήταν «Η κατάρρευση της αριστερής ιδεολογίας». Επίσης, τα απομνημονεύματά του, στα οποία θα ανέλυε πως ένα μονολιθικό άτομο, όπως υπήρξε, ανακαλύπτει υποκειμενικά και αντικειμενικά το «πρωτείο του ατόμου», ήτοι την ουσία του φιλελευθερισμού.
Τι πιστεύεις ότι θα σήμαινε για το Μάρκο η εδραίωση του φιλελευθερισμού στην Ελλάδα σε σχέση με το πολιτικό σκηνικό της Ευρώπης;
Ο Μάρκος δούλεψε έξι χρόνια στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (1984 – 1991) και πάντα πίστευε ότι μια φιλελεύθερη Ελλάδα μπορεί να βοηθήσει την Ευρώπη να αντιμετωπίσει τις ακροδεξιές ακραίες θέσεις.
Αν η Λένα αποφάσιζε να γράψει τη βιογραφία του Μάρκου, ποιος θα ήταν ο τίτλος του βιβλίου;
«Ένας Έλληνας Φιλελεύθερος»
Αθήνα, Μάρτιος 2019
Για τον Μάρκο
Αναμνηστικές Σημειώσεις
του Γιάννη Σπράου*
Με τον Μάρκο γνωριζόμασταν από μικρά παιδιά: γεννημένοι και οι δυο τον Νοέμβριο 1926, τα σπίτια μας σε απόσταση 200 μέτρων, συμμαθητές για 12 χρόνια. Και ναυτοπρόσκοποι στην ίδια ομάδα και (υποθέτω) με το ίδιο κίνητρο: οι πρόσκοποι εξαιρούντο της (de facto) υποχρεωτικής ένταξης στην Ε.Ο.Ν. (Εθνική Οργάνωση Νεολαίας) της μεταξικής δικτατορίας.
Κατά σύμπτωση της ιστορίας, ξαναβρεθήκαμε στην επόμενη δικτατορία – των συνταγματαρχών.
Την ημέρα του πραξικοπήματος, την 21η Απριλίου 1967, μαζεύτηκαν στο κέντρο του Λονδίνου 100 με 200 άτομα, κυρίως φοιτητές, για μια πρώτη, αυθόρμητη, αντιδικτατορική εκδήλωση. Στο τέλος, με πλησίασε ο Μάρκος μαζί με τον Γιώργο Γιαννόπουλο και τον Γιώργο Κατηφόρη και, καθισμένοι γύρω από ένα τραπέζι στο πλησιέστερο καφενείο, πρότειναν τη συγκρότηση Αντιδικτατορικής Επιτροπής ευρέως πολιτικού φάσματος, χωρίς κομματικούς δεσμούς. Θέλανε εμένα για πρόεδρο ώστε να επωφεληθεί η Επιτροπή του κύρους της έδρας μου σε ένα από τα πιο φημισμένα πανεπιστημιακά ιδρύματα της Μεγάλης Βρετανίας.
Αντιστάθηκα σθεναρά. Μετά από 20 χρόνια στην Αγγλία, είχα τελείως αποστασιοποιηθεί από τα ελληνικά πράγματα και δεν μου περίσσευε χρόνος. Όμως, επέμειναν και τελικά υπέκυψα. Έτσι γεννήθηκε το Greek Committee Against Dictatorship (Ελληνική Αντιδικτατορική Επιτροπή).
Ο ρόλος του Μάρκου στην στρατολόγησή μου ήταν αποφασιστικός: με τον ενθουσιασμό του, την αναλυτική του σκέψη, τις πειστικές του διαβεβαιώσεις για διάφορα λεπτά θέματα. Τότε, ακόμη, ο Μάρκος ήταν ΚΚΕ και, ενώ ήμουν υπέρ της συνεργασίας όλων των αντιχουντικών Ελλήνων δεν θα συμμετείχα σε μια μετωπική οργάνωση καθοδηγούμενη από φράξια του ΚΚΕ. (Αξίζει παρενθετικής μνείας ότι όλοι οι κουκουέδες της Επιτροπής προσχώρησαν στο ΚΚΕ Εσωτερικού μετά τη διάσπαση του κόμματος λίγο μετά το χουντικό πραξικόπημα.)
Η ευρύτητα της Επιτροπής τόσο στην σύνθεση των μελών της όσο και στην δράση της, ήταν αξιοσημείωτη. «Όποιος είναι αντιχουντικός είναι φίλος» ήταν, de facto, η δεσπόζουσα αρχή (χωρίς αυτό να αποκλείει πιο παρτιζάνικη τοποθέτηση του καθ’ ενός υπό την προσωπική του ιδιότητα) και βασικός παράγοντας στην επιτυχία της. Ο Κώστας Σημίτης, ο οποίος είχε τότε καταφύγει στη Γερμανία, έκρινε ότι στο Λονδίνο «είχε πετύχει αυτό στο οποίο παντού αλλού είχαν αποτύχει: την ένταξη όλων των ελληνικών πολιτικών τάσεων σε μια ενιαία επιτροπή, την οποίαν πρόσεχαν και υπολόγιζαν οι αγγλικές Αρχές, τα κόμματα και τα ΜΜΕ» ( Βλ. Δρόμοι Ζωής, Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, 2015, σελ. 102). Ο Μάρκος τηρούσε ευλαβικά αυτή την αρχή παρ’ όλο που με τον μαχητικό του χαρακτήρα δεν θα του ήταν εύκολο. Επί πλέον, η φιλία του και συγγραφική συνεργασία με τον Τάκη Λαμπρία, που ήταν τότε ο στενότερος συνεργάτης του Κωνσταντίνου Καραμανλή, εδραίωνε την ευρύτητα της Επιτροπής.
Ένας από τους κυριότερους στόχους της Επιτροπής ήταν η στήριξη του ηθικού και του αντιστασιακού πνεύματος καθώς θα μάθαιναν στην Ελλάδα τις αντιχουντικές κινητοποιήσεις στο εξωτερικό. Βασική πηγή πληροφόρησης από την Αγγλία ήταν οι εκπομπές της Ελληνικής Υπηρεσίας των Εξωτερικών Υπηρεσιών του BBC. Αλλά, επειδή οι κανόνες αμεροληψίας του BBC είναι αυστηροί ο μόνος σίγουρος τρόπος να μεταδοθεί η αντιδικτατορική δράση ήταν να δημοσιευθεί πρώτα στον Βρετανικό Τύπο. Για να προτιμηθεί, όμως, η δημοσίευση ελληνοστρεφών ειδήσεων, όταν κατακλύζονταν οι εφημερίδες από ειδήσεις αμεσότερου ενδιαφέροντος για τους Βρετανούς αναγνώστες, χρειαζόταν έντονη πρωτοτυπία. Και σ’ αυτό ο Μάρκος ήταν άσσος: εφευρετικός, τολμηρός και έτοιμος πάντα να προσφέρει τον εαυτό του για παρακινδυνευμένα εγχειρήματα. Παράδειγμα η (δυστυχώς αποτυχούσα) απόπειρα να φωνάξουμε «Ζήτω η Δημοκρατία στην Ελλάδα» από το μεγάφωνο του γηπέδου Ουέμπλυ στο ημίχρονο ποδοσφαιρικού αγώνα των εθνικών ομάδων Αγγλίας – Ελλάδας.
Καθώς συμπίπτει το έτος που γράφονται αυτές οι γραμμές (2019) με την 50ή επέτειο της αποβολής της χουντικής Ελλάδας από το Συμβούλιο της Ευρώπης (ΣΕ), θα επιλέξω από τις πολλές δραστηριότητες της Επιτροπής να αναφερθώ σε εκείνη που σχετιζόταν με αυτή την πράξη – πράξη υψίστης πολιτικής και συμβολικής σημασίας. Το θέμα της αποβολής ήταν στην ημερήσια διάταξη της ημιετούς συνεδρίασης Υπουργών του ΣΕ τον Μάιο 1969 που έτυχε να φιλοξενείται στο Λονδίνο. Η Επιτροπή, με τον Μάρκο στην πρώτη γραμμή, οργάνωσε μια μεγάλη εκδήλωση υψηλού επιπέδου με ομιλητές, μεταξύ άλλων, την Μελίνα Μερκούρη και τον Max Van Der Stoel, Εισηγητού (Rapporteur) του ΣΕ για την Ελλάδα και κατόπιν Υπουργού Εξωτερικών της Ολλανδίας. Η αποβολή τελικά ολοκληρώθηκε τον Δεκέμβριο 1969 και καθ’ όλο το έτος ο Μάρκος συνεργαζόταν με την Μαρία Μπέκετ στη Γενεύη για την συγκέντρωση μαρτύρων και μαρτυριών για τις αθλιότητες της χούντας προς υποβολή στην Επιτροπή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του ΣΕ. Έργο επίπονο και απαιτητικό αλλά μεγίστης σημασίας τόσο για την προώθηση της αποβολής όσο και για την προστασία των κρατουμένων και, γενικότερα, των ακτιβιστών κατά της Χούντας στην Ελλάδα.
Μετά την πτώση της δικτατορίας το 1974 επέστρεψα στην προχουντική μου αγγλοστρέφεια και έτσι οι δρόμοι μας ξαναχώρισαν. Αλλά, ένα νέο νήμα – ισχνό, αλλά για μένα πολύ ευχάριστο – εξακολούθησε να μας συνδέει. Ο Μάρκος διορίστηκε Διευθυντής του Γραφείου Τύπου στην Πρεσβεία μας. Μ’ αυτή την ιδιότητα (αλλά και αργότερα, μετά την συνταξιοδότησή του) έγραφε στα αγγλικά ένα τακτικό Δελτίο που κυριολεκτικά το χαιρόσουν. Και ο πιο κατσούφης δεν θα μπορούσε να αντισταθεί ένα μειδίαμα όταν διάβαζε τίτλους όπως «A glimpse of life after debt» (για την επαύριο ενός πρώτου δημοσιονομικού πλεονάσματος μετά από δεκαετίες ελλειμμάτων) η «A Fair Wind in the Sails of Greco-Turkish Friend-ship» (περιγράφοντας μια αισιόδοξη ομιλία του Γιώργου Παπανδρέου, τότε Υπουργού Εξωτερικών). Οι ελληνικές υποθέσεις δεν μπορούσαν να έχουν καλύτερη προβολή. Και πάντα το Δελτίο είχε μια κουλτουριάρικη σελίδα: βιτρίνα της Ελλάδας αλλά και προσωπική σφραγίδα του Μάρκου.
Ο Μάρκος ήταν πολυδιάστατος. Μετριοπαθής και ακραίος, ήρεμος και ευέξαπτος. Πολιτικός, φιλόσοφος, επιστήμονας, λογοτέχνης. Καταπληκτικά πολυμαθής. Πάνω από όλα, εντυπωσίαζε με την ζωντάνια του που εμπλούτιζε κάθε ομήγυρη. Τον θυμάμαι με μεγάλη συμπάθεια.
*Ο Γιάννης Σπράος είναι επίτιμος καθηγητής του University College London, όπου κατείχε την Έδρα της Πολιτικής Οικονομίας (1965-1982). Είχε μεγάλη διεθνή αναγνώριση ως πανεπιστημιακός. Στην Ελλάδα υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος του Συμβουλίου Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων (1985-87). Ως πρόεδρος ανεξάρτητης Επιτροπής (1996-97) μερίμνησε για τη δημοσίευση πέντε εκθέσεων, μία εκ των οποίων αφορούσε τις συντάξεις. Το 1998-2000 εκπροσώπησε την Ελλάδα στο ΔΝΤ.
Μάρκος Δραγούμης: Προσωπική Μαρτυρία
του Νίκανδρου Μπούρα*
Πρωτογνώρισα τον Μάρκο Δραγούμη στην Οξφόρδη λίγους μήνες πριν από την πτώση της δικτατορίας (1974). Είχε έρθει μαζί με τον οικονομολόγο Γιώργο Κατηφόρη και τον ιστορικό Νίκο Σβορώνο, από το Παρίσι, για να μιλήσουν σε συγκέντρωση Ελλήνων φοιτητών και πανεπιστημιακών για την κατάσταση στην Ελλάδα. Νεοφερμένοι εμείς τότε στην Αγγλία ανυπομονούσαμε να μάθουμε για τις εξελίξεις στην Ελλάδα. Οι πληροφορίες που μας έδωσαν οι ομιλητές δεν ήταν καθόλου αισιόδοξες. Κανείς δεν έτρεφε ελπίδες ότι θα έπεφτε σύντομα το καθεστώς της χούντας και μας παρότρυναν να συνεχίσουμε αμείωτη την αντίσταση στα πανεπιστήμια και την ενημέρωση του βρετανικού κοινού.
Η δικτατορία είχε βρει τον Μάρκο Δραγούμη στο Λονδίνο να μελετάει την βρετανική πολιτική υγείας και κοινωνικών παροχών. Ανέπτυξε έντονη αντιδικτατορική δράση και υπήρξε από τους κύριους συντελεστές της Αντιδικτατορική Επιτροπής στο Λονδίνο.
Με την ξαφνική πτώση της χούντας ο Μάρκος Δραγούμης ανέλαβε πρώτος Διευθυντής του Γραφείου Τύπου στην Ελληνική Πρεσβεία του Λονδίνου, το οποίο αναδιοργάνωσε ριζικά προσλαμβάνοντας άξιους συνεργάτες δημοκρατικών φρονημάτων. Στόχος ήταν η αναβάθμιση της εικόνας της Ελλάδας στη Βρετανία, η θετική προβολή της και η σύσφιξη σε νέα βάση των ισχυρών δεσμών μεταξύ των δυο χωρών που είχαν δοκιμαστεί στην περίοδο της χούντας. Καινούργιο δεδομένο ήταν ότι οι παραδοσιακοί υποστηρικτές μας με κλασσική παιδεία είχαν αρχίσει βιολογικά να εκλείπουν αφήνοντας μεγάλο κενό.
Από τις δραστηριότητες με μεγάλο αντίκτυπο ήταν η οργάνωση του «Ελληνικού Μήνα» στο Λονδίνο, με πρωτοβουλία του Μάρκου Δραγούμη, με την παρουσίαση πολιτιστικών και καλλιτεχνικών εκδηλώσεων αλλά και τη διεξαγωγή πολιτικού διαλόγου. Η προβολή της Ελλάδας την εποχή εκείνη είχε ιδιαίτερη σημασία καθώς προετοιμαζόταν η πλήρης ένταξη της Χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η συμβολή του Γραφείου Τύπου της Πρεσβείας τότε ήταν αναμφισβήτητη και καθοριστική.
Ο Μάρκος Δραγούμης συμμετείχε επίσης ενεργά ως ομιλητής και σχολιαστής στις εκδηλώσεις κοινωνικού και πολιτικού προβληματισμού που οργάνωνε συστηματικά στο Λονδίνο η Ελληνική Εταιρία Μελετών και Επιστημονικού Προβληματισμού (Ε.Λ.Ε.Μ.Ε.Π) με την καθοδήγηση του Νίκου Μουζέλη. Υπήρχε έντονη δραστηριότητα σ’ αυτά τα θέματα την εποχή εκείνη στο Λονδίνο με συμμετοχή σημαντικής μερίδας της ελληνικής παροικίας.
Ιδεολογικά ο Μάρκος Δραγούμης είχε πλέον μετακινηθεί σε μια φιλελεύθερη αντίληψη της πολιτικής, του κόσμου και της κοινωνίας. Έννοια που παραμένει ακόμη και σήμερα παρεξηγημένη στη Χώρα μας.
Με την ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας από το ΠΑΣΟΚ το 1981 τον μετέθεσαν από το Λονδίνο στη Βαρσοβία, προς μεγάλη έκπληξη πολλών από εμάς. Διατήρησε, όμως, την επαφή του με το Λονδίνο όπου και επανήλθε.Τότε ανέλαβε την επιμέλεια του Ενημερωτικού Δελτίου που εξέδιδε η Ελληνική Πρεσβεία, με άκρως ενδιαφέρον υλικό για τους Έλληνες της Βρετανίας αλλά κυρίως για τους Βρετανούς. Δελτίο στα αγγλικά του οποίου ήταν ο εμπνευστής και εκδότης όταν ανέλαβε τη διεύθυνση του Γραφείο μετά την πτώση του στρατιωτικού καθεστώτος στην Ελλάδα.
Ο Μάρκος Δραγούμης ανήκε στην γενιά των Ελλήνων δημόσιων διανοουμένων με ευρεία μόρφωση και κριτική σκέψη. Πολλές φορές είχα ζητήσει την συμβουλή του για δραστηριότητες της παροικίας στο Λονδίνο καθώς συμμετείχα ενεργά σ΄ αυτές για πολλά χρόνια. Πολυμαθέστατος, ενθουσιώδης, ευθύς, δημιουργικός, εργατικότατος, χαρισματικός ομιλητής, με επιβλητική παρουσία που ενέπνεε εμπιστοσύνη και σιγουριά. Η δυνατή προσωπικότητα του και οι ιδέες του δεν ήταν όμως πάντοτε εύκολες για όλους.
Εύχομαι η «Στέγη Μάρκου Δραγούμη», λαμπρή πρωτοβουλία της Λένας Δραγούμη, να συντελέσει στην ελεύθερη διακίνηση ιδεών και ανταλλαγή απόψεων στην Ελλάδα που τόσο ανάγκη την έχουμε.
Λονδίνο, Μάρτιος 2019
*Ο Νίκανδρος Μπούρας είναι ομότιμος καθηγητής Ψυχιατρικής στο Ινστιτούτο Ψυχιατρικής του King’s College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Είχε ενεργό ρόλο στη δημιουργία του Πρώτου Κοινοτικού Κέντρου Ψυχικής Υγείας στη Μ. Βρετανία. Είναι επικεφαλής ομάδας του Daedalus Trust, το οποίο ερευνά τη συμπεριφορά ατόμων σε ηγετικές θέσεις. Στο βιβλίο του «Έλληνες στο Λονδίνο», Εκδόσεις ΑΚΑΚΙΑ, 2013, καταγράφει τη δράση της ελληνικής κοινότητας του Λονδίνου από το 1974 έως το 2004.
Μάρκος ο Αειπαίς
του Θάνου Βερέμη*
Η αποδημία του Μάρκου Ν. Δραγούμη ήταν απρόοπτη, άκαιρη και πρόωρη. Απρόοπτη γιατί άφησε ένα δυσαναπλήρωτο κενό πίσω του. Άκαιρη γιατί έφυγε σε μια δύσκολη στιγμή για την πατρίδα μας, που χρειάζεται την κοφτερή του διάνοια, την παρρησία και τη δημιουργικότητά του. Τέλος, η αποδημία του ήταν πρόωρη γιατί υπήρξε αυτό που οι Αιγύπτιοι ιερείς είπαν για τους αρχαίους Έλληνες, ότι ήταν «αειπαίδες». Ο Μάρκος ήταν ένας αειπαίς με μεγάλη μαθησιακή ευκολία, περίεργος, φιλομαθής, με το χάρισμα να εκπλήσσεται από κάθε νέα ιδέα. Είχε συνεπώς πολλά να μάθει και να πει ακόμα.
Η μοναδική του ευχέρεια στις ξένες γλώσσες τον καθιστούσε δίαυλο επικοινωνίας της Ελλάδας με τον έξω κόσμο. Ο ίδιος άλλωστε θεωρούσε τον εαυτό του πολίτη της Ευρώπης.
Το κύριο χαρακτηριστικό όμως του Μάρκου ήταν η προσήλωσή του στις φιλελεύθερες δημοκρατικές αξίες, και ιδιαίτερα στην αριστεία. Θα μπορούσε κανείς να τον χαρακτηρίσει φιλελεύθερο αριστοκράτη – κατά των προνομίων και υπέρ της αξίας του ατόμου. Πίστευε με πάθος στην ανάδειξη των αρίστων και στους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς που ενθαρρύνουν την αξιοκρατία. Μισούσε την μετριοκρατία των πελατειακών και στηλίτευε τους μετρίους του δημόσιου βίου με το εξοντωτικό του χιούμορ.
Όταν εκδηλώθηκε η δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967, βρέθηκε για καλή του τύχη στο Λονδίνο, όπου είχε πάει ως πτυχιούχος ιατρικής σχολής για να επιμορφωθεί στην κοινωνική ιατρική. Έλαβε μέρος από νωρίς μαζί με άλλους Έλληνες, όπως ο Σπράος και η Μαρία Μπέκετ, στον αντιχουντικό αγώνα και διακρίθηκε για την εφευρετικότητά του. Τέτοιο δείγμα ήταν η ιδέα να ντύσουν έναν ηθοποιό του Old Vic λόρδο Βύρωνα και να τον εμφανίσουν την ώρα που οι ελληνικές αρχές κατέθεταν στέφανο στον τάφο του μεγάλου φιλέλληνα. Ο Άγγλος ηθοποιός έκλεψε την παράσταση, και μάλιστα ενώπιον των συγκεντρωμένων ΜΜΕ, με την άρνησή του να δεχτεί το στεφάνι από εκείνους που υποδούλωσαν τη χώρα για την οποία είχε αγωνιστεί.
Όταν τα σοβιετικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία το 1968, ο Δραγούμης επέστρεψε την κομματική του ταυτότητα στο ΚΚΕ και έγινε έκτοτε φλογερός οπαδός της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Ο Μίκης Θεοδωράκης προσπάθησε τότε να τον μεταπείσει, υποσχόμενος ότι γρήγορα θα αναλάμβανε αρχηγική θέση στο Κόμμα, και ο Δραγούμης με την αμίμητη ευθύτητά του, απάντησε: «Αυτός είναι ένας ακόμα λόγος για να φύγω».
Με την πτώση της δικτατορίας ο Μάρκος Δραγούμης θεωρήθηκε ο καταλληλότερος για να διευθύνει το Γραφείο Τύπου της Ελλάδας στο Λονδίνο. Όμως η μηδενική ανοχή του για κάποιους προϊσταμένους του στο κέντρο τον ώθησε σε νέα σταδιοδρομία ως επικεφαλής της ελληνικής μεταφραστικής υπηρεσίας του Ευρωκοινοβουλίου στη δεκαετία του ’80.
Είχα την τύχη να συνεργαστώ μαζί του σε διάφορα πονήματα. Στο Historical Dictionary of Greece έγραψε, μεταξύ άλλων, το λήμμα «Καβάφης» στα αγγλικά. Μεταφράζω από το πρωτότυπο:
«Ο ποιητής Καβάφης παρουσιάζει μια διαφορετική εικόνα από τον άνθρωπο. Ένας ήσυχος σκεπτικιστής, ειδικός στην περιστολή των ηρώων στα απολύτως απαραίτητα, κατέγραψε με ακρίβεια τη θύμηση μιας περασμένης ευτυχίας και σκάρωσε επιγράμματα γεμάτα πνεύμα. Χρησιμοποιούσε οικονομικά τα ποιητικά του μέσα και έγινε γι’ αυτό ο τεχνίτης του λόγου σε χαμηλούς τόνους [master of the understatement]. Ένας διεισδυτικός παρατηρητής της ανθρώπινης φύσης, κατάφερε να κρατιέται μακριά από την κοινοτοπία και να συγκινεί με την ευθυβολία του μάλλον παρά την υπερβολή. Ο Καβάφης περιέγραφε τον εαυτό του ως διαχρονικό Έλληνα, σε αντίθεση με τον πολίτη της Ελλάδας. Η Ελλάδα γι’ αυτόν δεν ήταν χώρα αλλά ιδέα. Ο ποιητικός του κόσμος κατοικείτο από μακρινούς Έλληνες ηγεμόνες, συχνά ξεχασμένους, άγνωστους διανοούμενους από την ελληνιστική Αλεξάνδρεια – μια σύνθεση της ιδεατής και παρακμιακής πόλης που αγάπησε. […] Είναι στην ουσία άθροισμα πολλών πολιτισμών. Ο ρυθμός και ο συλλογισμός του ήταν της Ανατολής, η παιδεία του δυτική. Πίστευε, όπως και ο Πολ Βαλερύ, ότι ένα ποίημα δεν ολοκληρώνεται ποτέ, μόνο εγκαταλείπεται».
(Κείμενο που δημοσιεύτηκε στις 17 Ιουλίου 2011)
*Ο Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σπούδασε στα Πανεπιστήμια της Βοστόνης και της Οξφόρδης (Trinity College). Διετέλεσε επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια Harvard, Princeton και Oxford (St. Antony’ s College). Υπήρξε Διευθυντής και Πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ), καθηγητής στην έδρα Κωνσταντίνος Καραμανλής στο Fletcher School of Law and Diplomacy και πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας (2004-2010). Έχει εκδώσει περισσότερες από είκοσι μελέτες-βιβλία. Υπήρξε επιμελητής τουλάχιστον ισάριθμων έργων.
Μάρκος: «Λέμε και γράφουμε πάντα την Αλήθεια»
του Γιώργου Παπαπαύλου*
Σεπτέμβριος του ‘74, έχω φτάσει στο Λονδίνο μεταπτυχιακός φοιτητής πολιτικών επιστημών στο LSE, έχοντας περάσει ένα πολύ ζωντανό καλοκαίρι: εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο, επιστράτευση στο αντιτορπιλικό «Ασπίς», πτώση της χούντας, επιστροφή της δημοκρατίας, αποστρατεία, αναχώρηση. Λίγες μέρες μετά την εγγραφή μου στο πανεπιστήμιο, παίρνω ένα τηλεφώνημα από την Ελλάδα. Ο Γιάννης Λάμψας, οικογενειακός φίλος, σημαντικός δημοσιογράφος και συγγραφέας, συνεργάτης του Παύλου Μπακογιάννη στη «Ντώυτσε Βέλλε» στην περίοδο της δικτατορίας και λίγο αργότερα (1975) Γενικός Γραμματέας Τύπου και Πληροφοριών, με πληροφορεί ότι η κυβέρνηση εθνικής ενότητας (1974) του Κωνσταντίνου Καραμανλή δίνει ιδιαίτερη σημασία στην σωστή προβολή της δημοκρατικής Ελλάδας στο εξωτερικό και αναζητεί στελέχη για τα σημαντικά Γραφεία Τύπου των πρεσβειών. Μου συνιστά να επικοινωνήσω με τον προϊστάμενο του Γραφείου στο Λονδίνο Μάρκο Δραγούμη και να κανονίσω μία συνάντηση μαζί του. Έτσι και έγινε. Είχαμε μια μεγάλη συζήτηση με τον Μάρκο για την ελληνική και τη διεθνή επικαιρότητα, μου ζήτησε να γράψω ένα κείμενο στα ελληνικά και ένα στα αγγλικά, και μετά από όλα αυτά με θεώρησε κατάλληλο για το Γραφείο. Έτσι ξεκίνησε μία συνεργασία που κράτησε 7 χρόνια και μία φιλία που κράτησε μέχρι τον θάνατό του.
Υπήρξα τυχερός στην επαγγελματική μου σταδιοδρομία, αφού από το 1985 υπηρέτησα για πολλά χρόνια σε σημαντικές θέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ωστόσο, εκείνα τα πρώτα 7 χρόνια στο Γραφείο Τύπου Λονδίνου, κάτω από τις οδηγίες του Μάρκου, ήταν τα πιο σημαντικά. Ο Μάρκος είχε το ελεύθερο από τον κυβερνητικό εκπρόσωπο και στενό συνεργάτη του πρωθυπουργού Τάκη Λαμπρία, με τον οποίο είχαν βρεθεί συναγωνιστές κατά της δικτατορίας στο Λονδίνο, να επιλέξει τους συνεργάτες του με αξιοκρατικά κριτήρια και ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων. Έτσι βρέθηκαν στο γραφείο νέοι άνθρωποι με εξαιρετική πανεπιστημιακή κατάρτιση στις πολιτικές επιστήμες, στα οικονομικά, στο δίκαιο της θάλασσας, οι περισσότεροι με δημοκρατικές αριστερές καταβολές και πεποιθήσεις: Βασίλης Καπετανγιάννης, Αγνή Παντελούρη, Νίκος Παπαδάκης. Δάσκαλός μας, πλην του Μάρκου, ο έμπειρος Peter Thompson, Άγγλος κοσμογυρισμένος φιλέλληνας, με αντιδικτατορική δράση και βαθειά γνώση των ελληνικών θεμάτων και του βρετανικού τύπου. (Διετέλεσε αργότερα ανταποκριτής της αγγλικής εφημερίδας Independent στην Αθήνα, αλλά έφυγε νωρίς). Κάθε μέρα ενημερωνόμασταν από όλες τις ελληνικές και αγγλικές εφημερίδες για την τρέχουσα επικαιρότητα, συζητούσαμε με τον Μάρκο, επιλέγαμε θέματα για το αγγλόφωνο Δελτίο Τύπου, καταλήγαμε σε συμπεράσματα για την πορεία των εθνικών θεμάτων. Καθένας μας είχε αναλάβει να συνομιλεί με δημοσιογράφους για τα θέματα που κατείχε καλύτερα: Ο Βασίλης κι εγώ για τις πολιτικές εξελίξεις και το Κυπριακό, η Αγνή για τις διαπραγματεύσεις με την ΕΟΚ, ο Νίκος για τα θέματα του Αιγαίου.
Η εντολή του Μάρκου ήταν: «λέμε και γράφουμε πάντα την αλήθεια». Οι πρώτες εβδομάδες ήταν δύσκολες αλλά σιγά – σιγά, λέγοντας την αλήθεια, κερδίσαμε την εμπιστοσύνη πολύ σημαντικών Βρετανών δημοσιογράφων. Κάποιοι, μάλιστα, μας είχαν εκμυστηρευτεί ότι από εμάς μάθαιναν με ακρίβεια και αντικειμενικότητα τις θέσεις και της Τουρκίας. Πολύ συχνά πετυχαίναμε δημοσιεύματα θετικά για τις ελληνικές θέσεις στις σοβαρές βρετανικές εφημερίδες.
Ο Μάρκος δεν δείλιαζε να τα βάλει με κατεστημένες απόψεις του ελληνικού κράτους, όταν τις έκρινε αντίθετες με τα συμφέροντα της χώρας. Είχε έρθει σε ανοιχτή και οξύτατη σύγκρουση με Γενικό Διευθυντή του Υπουργείου Συντονισμού, νομίζω το 1979, σχετικά με κάποιο ενημερωτικό φυλλάδιο για την ένταξη στην ΕΟΚ που είχε εκδώσει το Γραφείο Τύπου και έδινε αντικειμενική, όχι ωραιοποιημένη εικόνα των διαπραγματεύσεων και της ελληνικής οικονομίας. Ο κ. Γενικός (τις απόψεις του οποίου ο Μάρκος και τα στελέχη του Γραφείου κυριολεκτικά κονιορτοποίησαν) είχε απαιτήσει την απομάκρυνση του Μάρκου και για τον σκοπό αυτό είχε ταξιδέψει στο Λονδίνο να του το ανακοινώσει προσωπικά ο ίδιος ο Υφυπουργός Τύπου Αθανάσιος Τσαλδάρης. Λίγο η δική μου κουβέντα από το αεροδρόμιο από όπου είχα πάει να τον παραλάβω μέχρι το ξενοδοχείο, πολύ περισσότερο μάλλον η πειστικότητα του Μάρκου, απέτρεψαν τότε αυτή τη δυσάρεστη εξέλιξη.
Ο Μάρκος είχε πληθωρική προσωπικότητα και πολύ δημιουργική σκέψη. Συχνά ανέβαινε στο Γραφείο του Πρέσβη να μιλήσουν για τα εθνικά θέματα ή έστελνε εμπιστευτικά έγγραφα στην Αθήνα προτείνοντας ριζοσπαστικές πολιτικές για τα θέματα αυτά. Καθώς έχει περάσει το διάστημα που προβλέπει ο νόμος για τη δημοσίευση εμπιστευτικών εγγράφων, έχουν μάλιστα αποχαρακτηριστεί απόρρητα έγγραφα του λεγόμενου «Φακέλου της Κύπρου», αν μπορούσαν να βρεθούν στα δημόσια αρχεία οι προτάσεις του Μάρκου θα αποκάλυπταν άγνωστες πλευρές της σκέψης του αλλά ενδεχομένως και προτάσεις που αν εφαρμοζόντουσαν κάποια εθνικά θέματα θα είχαν ίσως άλλη εξέλιξη.
Όλα τα καλά έχουν ένα τέλος και αυτό έρχεται πιο γρήγορα στην ελληνική πραγματικότητα. Οι εκλογές του 1981 έφεραν στην εξουσία το ΠΑΣΟΚ και στα Υπουργεία Προεδρίας και Τύπου τους Μένιο Κουτσόγιωργα, Δημήτρη Μαρούδα, Σωτήρη Κωστόπουλο. Ο Κουτσόγιωργας έσπευσε να δηλώσει ότι θα καθαρίσει τα Γραφεία τύπου από την «κόπρο του Αυγείου», τα στελέχη δηλαδή που είχε επιλέξει η προηγούμενη κυβέρνηση, κι έτσι τόσο ο Μάρκος όσο και εγώ αναγκαστήκαμε να αναζητήσουμε την τύχη μας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς στο Λουξεμβούργο, εγώ στην Επιτροπή εκείνος στο Ευρωκοινοβούλιο, προϊστάμενος των Ελλήνων μεταφραστών (τον είχαν προηγουμένως εξαποστείλει στο ΓΤ Βαρσοβίας). Βρισκόμασταν συχνά και τα λέγαμε καθώς έγραφε το σπουδαίο βιβλίο του για την «Πορεία προς τον Φιλελευθερισμό».
Αργότερα, συνταξιούχος στο Λονδίνο, συνέδραμε στη σύνταξη των αγγλόφωνων Δελτίων του Γραφείου Τύπου, μέχρι τον θάνατό του το 2011.
Θα μείνει στην ιστορία ως ο θεωρητικός της, σε ένδεια, φιλελεύθερης σκέψης στην Ελλάδα. Όμως, πολύ σημαντική ήταν και η συμβολή του στην ενημέρωση της κοινής γνώμης της Βρετανίας για την Ελλάδα την περίοδο που η Δημοκρατία, το Κυπριακό, το Αιγαίο και η ένταξη της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα ήταν ανοιχτά και φλέγοντα ζητήματα διακυβεύοντας κρίσιμα εθνικά συμφέροντα.
Αθήνα, Μάρτιος 2019
*Ο Γιώργος Παπαπαύλου υπηρέτησε ως Ακόλουθος Τύπου στο Γραφείο Τύπου της Πρεσβείας της Ελλάδος στο Λονδίνου και στην Κεντρική Υπηρεσία της ΓΓΤΠ (1974-1985). Διετέλεσε στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, υπεύθυνος για την πολιτική στα νομικά ζητήματα του Διαδικτύου και των Τηλεπικοινωνιών (1985-2008) και μέλος της ΕΕΤΤ (2009-2013). Υποψήφιος Ευρωβουλευτής με τις «Γέφυρες» το 2014 και υποψήφιος βουλευτής Κυκλάδων με «Το Ποτάμι» το 2015. Είναι μέλος της Διοικούσας Επιτροπής του κόμματος «Δράση» και από το 2011 δημοτικός σύμβουλος στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την Σίφνο.
Πορεία προς τον ελληνικό φιλελευθερισμό
του Δημήτρη Σκάλκου*
Η συνάντηση με το έργο του Μάρκου Δραγούμη- αλλά και η γνωριμία με τον ίδιο- διαπιστωμένα υπήρξε για πολλούς μία συνάντηση με τις αρχές και το πνεύμα του σύγχρονου φιλελευθερισμού. Η παρακαταθήκη της πολιτικής σκέψης του Μάρκου Δραγούμη εμπεριέχεται ουσιαστικά στο βιβλίο του Πορεία προς τον Φιλελευθερισμό. Η πρώτη έκδοση του βιβλίου το 1992 ήρθε να εμπλουτίσει την εξαιρετικά περιορισμένη εγχώρια φιλελεύθερη βιβλιοπαραγωγή, ελληνική και μεταφρασμένη. Στα λίγα δωμάτια των εκδόσεων της Ελληνικής Ευρωεκδοτικής, πλήθος φιλαναγνωστών που δεν αρκούνταν στις βολικές, κύρια μαρξογενείς, «βεβαιότητες» εκείνης της περιόδου (κάθε περίοδος ταλαιπωρείται από τις βεβαιότητές της), έσπευδαν να προμηθευτούν αντίτυπα βιβλίων όπως το Ελεύθερος να Διαλέξεις του Μίλτον Φρίντμαν, την Αιχμάλωτη Σκέψη του Τσέσλαβ Μίλοτς, το Αύριο ο Καπιταλισμός του Ανρί Λεπάζ, το Πώς οι Δημοκρατίες Εξαφανίζονται του Ρεβέλ, τη Γραφειοκρατία του Μίζες, μαζί με τα τεύχη της Διεθνούς Επιθεώρησης.
Ανάμεσα σε αυτά και ο ογκώδης τόμος (πλέον των 500 σελίδων) της Πορείας Προς τον Φιλελευθερισμό, ένα έργο κοπιώδους προσπάθειας και απόσταγμα στέρεης γνώσης της κλασσικής και νεότερης φιλελεύθερης γραμματείας. Από τους αρχαίους κλασσικούς μέχρι τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού και από την παρουσία των φιλελεύθερων επιδράσεων στην Ελληνική Επανάσταση ως τη Μεταπολίτευση, ο Δραγούμης κατορθώνει να αναδείξει το νήμα των φιλελεύθερων ιδεών στην Ιστορία.
Έχει βέβαια πάντοτε σημασία να τοποθετούμε τις πολιτικές ιδέες στο ιστορικό τους πλαίσιο. Ο Δραγούμης γράφει την Πορεία Προς τον Φιλελευθερισμό σε μία περίοδο όπου ο φιλελευθερισμός θριαμβεύει και το σαθρό οικοδόμημα του σοβιετικού μαρξισμού μόλις έχει καταρρεύσει. Όμως δεν υποπίπτει στο σφάλμα της αλαζονικής έπαρσης. Αντιλαμβάνεται την πολυπλοκότητα των παλαιών αλλά και νέων ζητημάτων. Και αυτός ο δυναμικός υπέρμαχος του «πρωτείου του ατόμου» δεν ξεχνά ότι η αρμονική κοινωνική συμβίωση και η πρόοδος δεν εδράζονται σε αυτοαναφορικά ιδεολογήματα αλλά συνιστούν αποτέλεσμα διαρκούς διαπραγμάτευσης συχνά αντιτιθέμενων συμφερόντων. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει στις καταληκτικές σελίδες του βιβλίου του:
«Ο συνδυασμός πρωτείου του ατόμου και αποτελεσματικών κοινωνικών υπηρεσιών, η εναρμόνιση του συμφέροντος υπό τις διάφορες μορφές του (ατομικού, ιδιωτικού, ομαδικού, εθνικού, δημοσίου, κρατικού, οικουμενικού), η αλληλοδιαπλοκή δικαιωμάτων τα οποία ολοένα διευρύνονται, ο συγκερασμός ελευθερίας του επιχειρείν και προστασίας του περιβάλλοντος, η συνάρθρωση της ελευθερίας ως απουσίας καταναγκασμού με τον όλο και πιο προχωρημένο καταμερισμό εργασίας που προϋποθέτει όλο και πιο προχωρημένη οικειοθελή συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων χωρίς να στρεβλώνεται ο ανταγωνισμός, είναι δύσκολο έργο που θα θέσει σε δοκιμασία την επινοητικότητα αρχόντων και αρχομένων, ταγών και πολιτών, διανοουμένων και εργαζομένων αμέσως μετά την πτώση της ματωμένης αυλαίας, όταν θα έχει λήξει οριστικώς και επισήμως η ιστορία των αλληλοσκοτωμών».
Εκείνη την περίοδο στο εσωτερικό της χώρας η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη πάσχιζε να προωθήσει τις αναγκαίες διαθρωτικές και θεσμικές μεταρρυθμίσεις για την απελευθέρωση της οικονομίας και τον εκσυγχρονισμό του κράτους. Ο Δραγούμης αφιερώνει μερικές από τις καυστικότερες σελίδες του βιβλίου του στους «αντιφιλελεύθερους εκ δεξιών», η αμφίβολη στάση των οποίων απέναντι στις φιλελεύθερες πολιτικές υπονομεύει την αποτελεσματικότητα της εφαρμογής τους. Καταδεικνύει έτσι την καθοριστική σημασία των ιδεών στους πολιτικούς ανταγωνισμούς. Πρόκειται για μια εξαιρετικά χρήσιμη υπόμνηση αναφορικά με τις προκλήσεις που θα αντιμετωπίσει στο μέλλον κάθε μεταρρυθμιστική ελληνική κυβέρνηση.
Στα επόμενα χρόνια οι καίριες επισημάνσεις του Δραγούμη – όπως και αρκετών άλλων – ξεχάστηκαν. Ακολούθησαν άλλωστε τα χρόνια αδιάλειπτης οικονομικής μεγέθυνσης. Όμως επρόκειτο για μία ευημερία που στηρίζονταν σε πήλινα πόδια. Και, ακόμη χειρότερα, δημιούργησε την ψευδαίσθηση του απρόσβλητου. Βαθμιαία η ανταγωνιστικότητα υποχώρησε, η προσφορά εγκαταλείφτηκε αντί της ενίσχυσης της ζήτησης, αντιλήψεις και συμπεριφορές προσαρμόστηκαν στο πρότυπο ενός εσφαλμένου ατομισμού και παραδόθηκαν στην κυριαρχία της προσοδοθηρίας. Η παγκόσμια οικονομική κρίση βρήκε την Ελλάδα σε μακάριο λήθαργο και τελικά οδηγήθηκε σε μια ταπεινωτική κατάρρευση. Η ανασυγκρότηση της χώρας, η αλλαγή των κυρίαρχων ιδεών και των πολιτικών που αναπαράγουν τις χρόνιες υστερήσεις μας, έγινε το αντικείμενο της πλούσιας αρθρογραφίας του Δραγούμη. Και αξίζει να παρατήσουμε ότι ο Δραγούμης, καίτοι ιδεολόγος, δεν αυτοπαγιδευόταν στις λέξεις. Σε άρθρο του (Οκτώβριος 2009) πριν την αναγκαστική εφαρμογή των προγραμμάτων οικονομικής προσαρμογής, σημείωνε ότι οι «μεταρρυθμιστές όλων των κομμάτων πρέπει να συνεργασθούν για να χαλαρώσει (τουλάχιστον) η χειρολαβή των «παρωχημένων» στον αναπνευστικό σωλήνα της χώρας».
Περίπου δεκαεπτά χρόνια μετά την αρχική έκδοση του βιβλίου, ορισμένοι πολιτικοί φίλοι συναντήσαμε για πρώτη φορά το Μάρκο Δραγούμη. Και το, από καιρό εξαντλημένο, βιβλίο του επανεκδόθηκε με την αμέριστη πολύπλευρη υποστήριξη του ίδιου. Οι νεότεροι αναγνώστες μπορούν πλέον να απολαύσουν ένα σπουδαίο δοκίμιο πολιτικής σκέψης. Κι εμείς οι (κάπως) μεγαλύτεροι έχουμε τη δυνατότητα να διασώσουμε το παλαιό πολυχρησιμοποιημένο αντίτυπό μας αφήνοντας το επιτέλους να αναπαυτεί στο ράφι.
Ακόμη όμως μεγαλύτερη ικανοποίηση μας προσέφερε η στιγμή της προσωπικής γνωριμίας με το Μάρκο Δραγούμη. Τότε που αντιλαμβάνεσαι ότι ο συγγραφέας ενσαρκώνει με μοναδικό τρόπο την ουσία του πολιτικού του λόγου: τη μετριοπάθεια, το κριτικό πνεύμα, την προσήνεια, όλα τους γνωρίσματα βγαλμένα από τις καλύτερες στιγμές της παράδοσης του πολιτικού φιλελευθερισμού.
Στο βαθμό που η σημασία ενός έργου συναρτάται με τη διαχρονικότητά του, αυτό του Δραγούμη έχει εξασφαλίσει τη θέση του δίπλα στα ξεχωριστά έργα του νεότερου ελληνικού φιλελευθερισμού. Η πορεία της ζωής του υπήρξε μια πορεία προς τον (ελληνικό) φιλελευθερισμό. Πορεία εκ των πραγμάτων ανολοκλήρωτη, όχι όμως και ακατόρθωτη. Ανολοκλήρωτη γιατί ο φιλελευθερισμός (όπως ο Δραγούμης θα μας υπενθύμιζε) αποστρέφεται τις τελεολογίες και τα Μεγάλα Σχέδια. Σε καμία όμως περίπτωση αδύνατη καθώς η πορεία των κοινωνιών δεν είναι γραμμική. Συχνά με πισωγυρίσματα (όπως τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη με την ενίσχυση του εθνικο-λαϊκισμού), όμως ο ορίζοντας των ανοιχτών κοινωνιών είναι σήμερα περισσότερο παρά ποτέ ορατός. Άλλωστε, όπως ακούραστα υπενθύμιζε ο Μάρκος Δραγούμης, η ελληνική πολιτική παράδοση και κουλτούρα επ’ ουδενί δεν είναι ασύμβατη με τις φιλελεύθερες αρχές.
*Ο Δημήτρης Σκάλκος είναι πολιτικός επιστήμονας-διεθνολόγος, σύμβουλος του Προέδρου της Νέας Δημοκρατίας σε ζητήματα οικονομικών της ανάπτυξης.
Δυο Κείμενα του Μάρκου Δραγούμη
Πάρκισον μεν «άκουσον δε»
ή
Αναζητώντας το «πολύ αντικείμενο»
Ο Νόρθκατ Πάρκισον, Άγγλος ιστορικός και πνευματώδης μελετητής της γραφειοκρατίας, έσβησε εδώ και τρεις εβδομάδες πλήρης ημερών στα 83 του. Ο θάνατός του δεν πέρασε ούτε στα «ψιλά» των εφημερίδων στην Ελλάδα ίσως διότι το έργο του δεν αφορά άμεσα την «ελληνική πραγματικότητα».
«Η εργασία – λέει ο πρώτος νόμος του Πάρκισον – διαστέλλεται όσο απαιτείται για να καλύψει το χρόνο που διατίθεται για τη συμπλήρωσή της». Τούτο δεν παρατηρείται στην Ελλάδα όπου ο γραφειοκράτης διορίζεται για να μισθοδοτείται και να ευγνωμονεί όχι για να υποαπασχολείται και να πολυπραγμονεί. Το ωράριο μένει έτσι κενό εργασιακού περιεχομένου με απροσδόκητο αποτέλεσμα την κατάθλιψη του αέργου, ο οποίος αρχίζει να φθονεί τους ελάχιστους εκείνους συναδέλφους του, που «έχουν αντικείμενο» ή ακόμη και «πολύ αντικείμενο» κατά τη ντοπιολαλιά των κρατικών υπηρεσιών.
Λέει ακόμη ο Πάρκισον ότι οι γραφειοκράτες τείνουν να «πολλαπλασιάζουν τους υφισταμένους τους» για να αυξάνουν έτσι τις θέσεις των υψηλόβαθμων. Τούτο προϋποθέτει ότι οι υψηλόβαθμοι συμμετέχουν κάπως στις αποφάσεις για προσλήψεις, πράγμα που ως γνωστόν δεν συμβαίνει στην Ελλάδα. Η θεσμική παράνοια που περιγράφει ο Άγγλος διανοητής προϋποθέτει τουλάχιστον την ύπαρξη θεσμών. Δεν ισχύει επομένως στη χώρα του ρουσφετιού.
Ο δεύτερος νόμος του Πάρκισον – λιγότερο γνωστός, αλλά σημαντικότερος – λέει ότι … «Οι κρατικές δαπάνες διογκώνονται όσο χρειάζεται για να ικανοποιηθούν οι εισοδηματικές ανάγκες των κρατικών λειτουργών». Ούτε αυτό ισχύει στην Ελλάδα, δεδομένου ότι οι γραφειοκράτες δεν καθορίζουν οι ίδιοι την αντιμισθία τους. Ούτε να απεργήσουν καλά-καλά μπορούν, διότι απ-εργία σημαίνει «αποχή από έργο». Η αποχή από αεργία, από κενό ωράριο, από απασχόληση χωρίς αντικείμενο δεν έχει όνομα. Η «ελληνική πραγματικότητα» διαμορφώνεται και στο θέμα αυτό από το συμφέρον των πολιτικών, οι οποίοι αρέσκονται να διορίζουν πολλούς έστω και κακοπληρωμένους που τους φέρνουν ψήφους, όχι γόητρο ή καταξίωση. Η μισθολογική αθλιότητα των υπαλλήλων αντανακλά την πολιτική αθλιότητα του ελληνικού συστήματος πατρωνείας.
Συμβαίνει ωστόσο να σημειώνονται ενίοτε ανωμαλίες στη λειτουργία αυτού του συστήματος. Λόγω ευνοϊκών συμπτώσεων, συγκυρίας ή και τυχαίως, επισυμβαίνει ενίοτε μια μεταλλαγή στην γραφειοκρατική πανίδα. Ξαφνικά, χωρίς προειδοποίηση, μια υπηρεσία, μια μονάδα, ένα διοικητικό κύτταρο διαφοροποιείται. Υπό μετρίως ικανή ηγεσία (η ικανή ενδημεί ως γνωστόν στον ιδιωτικό κυρίως τομέα) προσαποκτά «αντικείμενα», ερμηνεύει με νέο τρόπο τους κανόνες που την διέπουν, θέτει στόχους, χαράσσει στρατηγική για την επίτευξή τους, αξιοποιεί ανθρώπινους και υλικούς πόρους, εμπνέει ενθουσιασμό στους εργαζόμενους, παράγει έργο και φτάνει ως το επισφαλές σημείο να ζητεί να κριθεί από αυτό. Η μεταλλαγή μπορεί να σημειωθεί μόνον όταν ο πολιτικός που εποπτεύει την μεταλλασσόμενη ομάδα (συνήθως νέος στην ηλικία, νέος στην πολιτική ή και τα δύο) επιδιώκει και αυτός να καταξιωθεί κυρίως με το έργο του.
Η μεταλλαγή συντελουμένη γεννά αβυσσαλέα εχθροπάθεια. Η μάζα των «χωρίς αντικείμενο» οσονδήποτε – υπό κανονικές συνθήκες – στερημένη, πικραμένη και δεινολογούσα, συσπειρώνεται και αντιδρά. Ο βέλτιστος τρόπος να εξουδετερώσει τους μεταλλαχθέντας είναι να εισχωρήσει μαζικά
στις γραμμές τους, να τους αποδυναμώσει και αδρανοποιήσει, διαποτίζοντας την αποκλίνουσα μονάδα τους με το εργασιακό ήθος, τις γνώσεις, την δαημοσύνη, την επάρκεια και την ικανότητα που χαρακτηρίζουν τον μέσο όρο. Απαιτεί κραυγαλέως να αρθούν «οι τεχνητοί φραγμοί» για να λειτουργήσει ανεμπόδιστα ο νόμος των συγκοινωνούντων δοχείων, η εξίσωση των θερμοκρασιών, το σχετικώς αδιαφοροποίητον των μεγάλων αριθμών.
Η έκβαση της συγκρούσεως κινδυνεύει να αποβεί υπέρ των «χωρίς αντικείμενο», όταν βάσει της αρχής του Πήτερ (άξιου συνεχιστή της παραδόσεως Πάρκισον) αναδειχθεί σε καίριο πόστο πολιτικός που έφθασε επιτέλους και αυτός «στο επίπεδο της ανικανότητάς του» πέραν του οποίου δεν είναι πλέον προακτέος «με καμιά κυβέρνηση». Στην απόγνωσή του – όταν αρχίσει να συνειδητοποιεί το αδιέξοδο – αυτός θα συμμαχήσει τότε με τους μεγάλους αριθμούς, ευελπιστώντας ότι θα κριθεί από τα ρουσφέτια του. Εάν λειτουργούσαν οι νόμοι της αγοράς οι «άνευ αντικειμένου» θα ήσαν χαμένοι από χέρι, διότι ο καταναλωτής δεν είναι διεφθαρμένος πολιτικός να προωθεί την αναξιοκρατία έναντι ψηφοθηρικών ανταλλαγμάτων. Στο χώρο της διοίκησης όπου λειτουργούν οι νόμοι της εξαγοράς η έκβαση δεν είναι παρά τα φαινόμενα προδιαγεγραμμένη. Ο συνδυασμός δημοσίας πενίας, ευρωπαϊκής εποπτείας, ελευθεροτυπίας και νέων δυνάμεων στην πολιτική δίνει αρκετές ελπίδες επιτυχίας σε αυτούς που έχουν βρει «πολύ αντικείμενο». Για να επιβιώσουν και επιβληθούν χρειάζεται να διαθέτουν και πολύ κουράγιο.
ΜΑΡΚΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ
29 Μάρτιος 1993
«ΕΘΝΙΚΟΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΑΛΗΘΕΣ»
ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ Η ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ
Η χώρα μας έχει το θλιβερό προνόμιο να είναι η χώρα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας με τα περισσότερα ανοικτά θέματα στην εξωτερική της πολιτική. Το Κυπριακό, η διαμάχη στο Αιγαίο και, κατά το 1992, το «Μακεδονικό» μας έχουν υποχρεώσει να εξηγούμε συνεχώς στους εταίρους μας ποια είναι ακριβώς η ουσία των διαφορών μας με τους γείτονες, γιατί έχουμε εμείς δίκιο και εκείνοι άδικο, καθώς και τι πρέπει να κάνουν για να μας βοηθήσουν ως καλοί σύμμαχοι και εταίροι που λένε πως είναι. Στις δύσκολες για μας στιγμές, όταν ένας ευρωπαίος ηγέτης κάνει μια δήλωση που μας στεναχωρεί, όταν μια εφημερίδα μας κατηγορεί ως παρανοϊκούς βαλκάνιους, όταν ο Γκλιγκόρωφ προσαγορεύεται ως «Πρόεδρος της Μακεδονίας», ή όταν κυκλοφορεί στο Βέλγιο ένας χάρτης που μας ενοχλεί, αρχίζουν οιμωγές και κατάρες ότι δεν έχουμε επαρκώς διαφωτίσει τους ανά τον κόσμο πολιτικούς και δημοσιογράφους, ότι οι εχθροί μας τους δωροδοκούν και επομένως γιατί δεν κάνουμε κι εμείς το ίδιο και τέλος ότι οι ελληνικές αρμόδιες υπηρεσίες αδρανούν με αποτέλεσμα να αλωνίζουν οι αντίπαλοι.
Πριν απ’ όλα θα πρέπει νομίζω να λύσουμε ένα θέμα φιλοσοφικό. Οι εταίροι μας, αλλά και οι ξένοι γενικώς, είναι και αυτοί άνθρωποι ελεύθεροι, συχνά φιλελεύθεροι. Διαμορφώνουν τις γνώμες τους όπως κι εμείς με συγκερασμό πληροφοριών, απόψεων και ιδίων αντιλήψεων για το δέον, το συμφέρον και το ωφέλιμο. Η υπόρρητη, και συχνά ρητή, άποψη ότι μπορεί κανείς να μεταπείσει ελεύθερους ανθρώπους με «κόλπα», με δωροδοκίες, «ή με προπαγάνδα», δεν είναι απλώς βαθύτατα αντιφιλελεύθερη, είναι σχεδόν ολοκληρωτική και συχνά ανόητη. Με πιέσεις, απειλές και δωροδοκίες, δεν αλλάζει κανείς γνώμη ούτε στάση, αλλά μόνο ίσως συμπεριφορά και τούτο για λίγο. Άλλωστε μια μικρή και όχι ιδιαιτέρως πλούσια χώρα δεν μπορεί ποτέ να επικρατήσει στη «δημοπρασία επιρροής». Μόνο για το δίκιο της μπορεί να πείσει και μόνο αρχές, νόμιμα συμφέροντα και δικαιώματα μπορεί να επικαλεσθεί. Μη μπορώντας να δικαιώσει τη δύναμη – όπως κάνουν ενίοτε οι ισχυροί – το μόνο που της μένει είναι να δυναμώσει το δίκαιο και να ζητήσει τη κατίσχυσή του με επιχειρήματα. Η χώρα μας άλλοτε το επιτυγχάνει, άλλοτε όχι απολύτως. Εάν πιστέψουμε ότι είμαστε «χαμένοι από χέρι» καλύτερα θα ήταν να σιωπήσουμε. Εφόσον όμως μιλάμε, θα πρέπει να πείσουμε ακόμη και αν δεν καταφέρνουμε πάντοτε να μεταπείσουμε.
Το τι πρέπει να κάνουμε ως Έλληνες με τόσα εθνικά θέματα ανοιχτά και εν εξελίξει, το έχει βεβαίως διατυπώσει επιγραμματικά, εις ανύποπτον χρόνον ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός λέγοντας: «αληθές είναι το εθνικόν», είναι οι ολοκληρωτικοί που θεμελιώνουν την αλήθεια, την ηθική και όλες τις αξίες στην ιδέα του έθνους όπως βεβαίως την νοούν οι ίδιοι. Ο Χίτλερ έλεγε ότι το «Γερμανικό είναι απλώς το φυσικό». Το «αφύσικο» ήταν για τους φούρνους. Οι σύγχρονοι νοσταλγοί του προσπαθούν κι αυτοί με τον τρόπο τους και τα φτωχά τους μέσα να εξοντώσουν το αφύσικο, το ανορμάλ, το ξένο, το στίγμα, το «βρώμικο» (εξ ου «εθνοκάθαρση») από τον εθνικό χώρο. Ο Χίτλερ ήθελε τη Γερμανία αποκαθαρμένη από Εβραίους δηλ. “Judenrein”.
Εάν λοιπόν «εθνικόν είναι το αληθές», θα πρέπει να θέλουμε τους ξένους δημοσιογράφους τουλάχιστον φιλαλήθεις αν όχι φιλέλληνες. Σε τι βαθμό επιτυγχάνεται τούτο; Ο αριθμός των επαφών είναι ένας καλός δείκτης. Εφόσον έγκριτοι ξένοι δημοσιογράφοι διατηρούν τακτική επαφή με τα στελέχη των Γραφείων Τύπου ή της Κεντρικής Υπηρεσίας, τούτο σημαίνει ότι την αξιοποιούν. Ειδεμή θα έκοβαν τις σχέσεις αμέσως διότι καιρό για χάσιμο αυτοί δεν έχουν.
Ιδού λοιπόν ορισμένα στατιστικά στοιχεία που αποκτούν νόημα εφόσον λάβει κανείς υπόψη του τα ανωτέρω.
Από τον Μάρτιο του 1992, τα ανά τον κόσμο 30 Γραφεία Τύπου μας είχαν 1286 προσωπικές επαφές με εκπροσώπους του εντύπου και ηλεκτρονικού Τύπου (δεν περιλαμβάνονται εδώ επαφές με πανεπιστημιακούς, πολιτικούς κ.α. ούτε επαφές με δημοσιογράφους σε ομογενειακά ΜΜΕ). Πρόκειται βέβαια για υποεκτίμηση, καθότι αρκετά Γραφεία Τύπου δεν αποτυπώνουν πάντοτε σε έγγραφα την πολυσχιδή τους δραστηριότητα.
Την ίδια περίοδο τα στελέχη μας προκάλεσαν τη συγγραφή 112 δημοσιευμάτων σε όλο τον κόσμο (και εδώ δεν υπολογίζονται ομογενειακές εφημερίδες) σε μεγάλες κυρίως εφημερίδες και περιοδικά. Δεν υπάρχει δυστυχώς χρόνος και προσωπικό για κάλυψη και των μικρών έτσι ώστε τα προκαλούμενα δημοσιεύματα να αφορούν όντως τις εξ αυτών μεγάλες. Εστάλησαν επίσης 244 ανασκευαστικές επιστολές από τις οποίες δημοσιεύθηκαν οι 168, δηλαδή το 69%. Μιλάμε για εκπληκτικό ποσοστό, διότι, όπως είναι γνωστό, το πολύ μία στις δέκα επιστολές δημοσιεύονται γενικώς στη στήλη των αναγνωστών των μεγάλων εφημερίδων. Η επιτυχία των δικών μας επιστολών δεν οφείλεται στην προέλευσή τους – οι εφημερίδες ως γνωστόν συμπαθούν τους ιδιώτες πολύ περισσότερο από τους κυβερνητικούς υπαλλήλους – αλλά στο γεγονός ότι είναι τεκμηριωμένες, καλογραμμένες και κυρίως ενημερωτικές, δηλαδή μεστές πληροφοριών. …..
Η Κεντρική Υπηρεσία από την πλευρά της εφοδιάζει τα Γραφεία Τύπου με υλικό σε καθημερινή βάση βοηθά την σύνταξη ανασκευαστικών επιστολών και παράγει εκδόσεις. Μέσα στο 1992 έχουν δει το φως της ημέρας 12 εκδόσεις στα Αγγλικά και στα Γαλλικά για διάφορα θέματα, και όχι μόνον τα «εθνικά», οι οποίες αξιοποιούνται ποικιλοτρόπως, ως βασικό ενημερωτικό υλικό από τα Γραφεία Τύπου. Ορισμένες, όπως η τελευταία «In the name of Macedonia…», έχουν γίνει ανάρπαστες. Στα καθήκοντα της Κεντρικής Υπηρεσίας είναι βέβαια και να στέλνει οδηγίες – εγκυκλίους προς τα Γραφεία Τύπου για τον χειρισμό των εθνικών θεμάτων.
………….
Ίσως η πιο σημαντική δουλειά από όλες όμως να είναι η εξυπηρέτηση των ξένων δημοσιογράφων που είναι μονίμως εγκατεστημένοι, ή που έρχονται στην Ελλάδα να ενημερωθούν. Πρόκειται για λεπτό και δύσκολο έργο, το οποίο διεκπεραιώνει το Τμήμα Διεθνών Σχέσεων της Διεύθυνσης Δημοσίων Σχέσεων της ΓΓΤΠ με την ευκαιριακή αρωγή της Διεύθυνσης Υπηρεσιών Εξωτερικού.
Μέσα στο χρονικό διάστημα που εξετάζουμε (Μάρτιος – Δεκέμβριος 1992) εξυπηρετήθηκαν – πέραν των συνήθων διευκολύνσεων – 92 επιφανείς ξένοι δημοσιογράφοι και 24 μόνιμοι ανταποκριτές. Όλοι αυτοί ενημερώθηκαν λεπτομερώς για τα θέματα που τους ενδιαφέρουν. Η δουλειά αυτή απέδωσε τουλάχιστον 45 εκτενή δημοσιεύματα με τις ελληνικές θέσεις στα εθνικά μας θέματα, πιθανώς δε πολύ περισσότερα, διότι στη στατιστική περιέχεται μόνο το πρώτο δημοσίευμα μετά την επίσκεψη ή την ειδική ενημερωτική εξυπηρέτηση(εφόσον πρόκειται για μόνιμο ανταποκριτή).
Οργανώθηκαν 13 συνεντεύξεις με τον Πρωθυπουργό, 84 συνεντεύξεις με υπουργούς, υφυπουργούς και γενικούς γραμματείς, 90 συναντήσεις με άλλες προσωπικότητες (πανεπιστημιακούς, διοικητές τραπεζών, βουλευτές, εκπροσώπους ΣΕΒ, ΕΒΕΑ, ΕΒΕΟ, Έλληνες δημοσιογράφους κ.α.) και 99 συναντήσεις με υπηρεσιακούς παράγοντες υπουργείων και οργανισμών. Όσοι ζητούν κατά καιρούς «εξόρμηση» για τα εθνικά μας θέματα, θα πρέπει να πληροφορηθούν ότι η εξόρμηση αυτή, η οποία άρχισε το 1992, δεν μοιάζει να τελειώνει.
Στις επιτυχίες της Γ.Γ.Τ.Π.Σ θα πρέπει τέλος να προστεθούν 17 αφιερώματα στην Ελλάδα, τα περισσότερα από τα οποία δημοσιεύθηκαν τις 40 μέρες πριν από τη διάσκεψη του Εδιμβούργου. Τα ένθετα αυτά (εξασέλιδα ή οκτασέλιδα) με θαυμάσια κατά κανόνα παρουσίαση της σύγχρονης ελληνικής συγκυρίας, εμφανίσθηκαν στα σημαντικότερα έντυπα των ΗΠΑ και της Ευρώπης και δεν εκόστισαν ούτε μία δραχμή στο κράτος, διότι η δαπάνη καλύφθηκε από διαφημίσεις.
Έχει συντελεσθεί λοιπόν ένα κάποιο έργο.
Βεβαίως, δεν αποδίδουν όλες οι προσπάθειες εξίσου. Ωστόσο, οι ελληνικές απόψεις είναι πια πασίγνωστες, ακόμη και σε αυτούς που μας επιτίθενται. «Εθνικόν είναι το αληθές» και αληθές είναι ότι σπανίως έχουν γίνει τόσα πολλά στον τομέα της ενημέρωσης της διεθνούς κοινής γνώμης.
Το ότι δεν μεταπείσαμε όλους όσους πλησιάσαμε, μόνο σε ελλιπή ενημέρωση δεν οφείλεται.
Μ. ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ
Διευθυντής Υπηρεσιών Εξωτερικού
Ο Μάρκος Δραγούμης ως Διευθυντής των Υπηρεσιών Εξωτερικού της Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών υποβάλλει με το έγγραφο αυτό (παρουσιάζεται σε συντομευμένη εκδοχή) στην πολιτική ηγεσία τον Απολογισμό Δραστηριότητας της Διεύθυνσης για την περίοδο Μάρτιος-Δεκέμβριος 1992.
Φιλελεύθερη Παρακαταθήκη
ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΡΩΜΠΑΠΑ*
Απ’ όλους τους συμμετέχοντες σ’ αυτό το αφιέρωμα, είμαι ο μόνος που δεν γνώρισε προσωπικά τον Μάρκο Δραγούμη. Παρ’ όλα αυτά, τον αισθάνομαι πολύ κοντά μου, σχεδόν δικό μου άνθρωπο.
Πρώτα απ’ όλα το ΚΕΦίΜ, που φέρει τιμητικά το όνομα του Μάρκου Δραγούμη στην πλήρη επωνυμία του, στεγάζεται στο νεοκλασικό κτήριο όπου βρίσκεται το γραφείο και η βιβλιοθήκη του. Καθημερινά λοιπόν ζω και εργάζομαι κοντά στα τεκμήρια της βαθιάς και ευρείας καλλιέργειάς του, που ξεκινά από την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή λογοτεχνία και ιστορία, καλύπτει όλη την κλασική βιβλιογραφία, και φτάνει στην πολιτική φιλοσοφία και επιστήμη, για να επεκταθεί σε πολλά ακόμη, άκρως ενδιαφέροντα γνωστικά αντικείμενα.
Ο Μάρκος ήταν υπ’ αυτή την έννοια ένας διανοούμενος παλαιάς κοπής που γνώριζε καλά τους κεντρικούς προβληματισμούς των κοινωνικών και ανθρωπιστικών σπουδών και ταυτόχρονα παρακολουθούσε τις σύγχρονες τάσεις και εξελίξεις τους. Ως προς αυτό, έμοιαζε πολύ στον πολυμαθή Φρίντριχ Χάγιεκ, στον οποίο και αφιέρωσε το μεγαλύτερο συγκριτικά μέρος του έργου αναφοράς του, της «Πορείας προς τον Φιλελευθερισμό».
Η «Πορεία» περιγράφει τρία παράλληλα ταξίδια: Αφενός, την πορεία των ιδεών της ελευθερίας από τις απαρχές της φιλελεύθερης σκέψης μέχρι σήμερα. Δεύτερον, την αποτύπωση αυτής της πορείας στην ελληνική πολιτική ιστορία και κοινωνία. Και τρίτον, την προσωπική διανοητική και ιδεολογική πορεία του συγγραφέα, ενός ανθρώπου βαθιά και συνειδητά φιλελεύθερου ακόμη και όταν βρέθηκε εκτοπισμένος το 1955-56 ως αριστερός στον Άη Στράτη ή όταν εξελέγη βουλευτής της ΕΔΑ το 1958.
Στο ΚΕΦίΜ αισθανόμαστε συνεχιστές αυτής της φιλελεύθερης παρακαταθήκης, που διαποτίζει κάθε πτυχή της ζωής και της δράσης ενός ανθρώπου και ξεπερνά τα στενά κομματικά όρια. Το χρέος και η ευθύνη είναι μεγάλη, τόσο απέναντι στον Μάρκο Δραγούμη, όσο και στους υπόλοιπους φιλελεύθερους διανοητικούς μας προγόνους, να γίνει η «Πορεία προς τον Φιλελευθερισμό» γνώμονας για την πορεία της χώρας μας από τον κρατισμό προς την ελευθερία.
Κλείνω, με ένα απόφθεγμα του Γουλιέλμου του Σιωπηλού που πρωτοδιάβασα στο βιβλίο του Μάρκου Δραγούμη και έκτοτε το κρατώ στον νου και την καρδιά μου: «Δεν είναι αναγκαίο να ελπίζεις για να ξεκινάς, ούτε να επιτυγχάνεις για να επιμένεις». Πόσο μάλλον, όταν πια βλέπεις ότι οι προσπάθειές σου, και οι προσπάθειες όσων υπήρξαν πριν από σένα, αρχίζουν να καρποφορούν.
*Ο Νίκος Ρώμπαπας σπούδασε πολιτικός μηχανικός στο ΕΜΠ. Συνέχισε τις σπουδές του αποκτώντας MBA από το Kellogg Graduate School of Management του Northwestern University στο Σικάγο των ΗΠΑ. Στην Ελλάδα εργάστηκε σε έργα παροχής συμβουλευτικών υπηρεσιών, πληροφορικής, διαχείρισης γνώσης και elearning. Το 2015 ανέλαβε Γενικός Διευθυντής του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών – Μάρκος Δραγούμης.