Η «Μεταρρύθμιση» φιλοξένησε πρόσφατα (15/1) άρθρο του φίλτατου Παναγιώτη Καρκατσούλη με τίτλο Εκτός συγκειμένου: Ο Μάρκος Δραγούμης και οι Πρέσπες. Συνοψίζοντας την εμπειρία του από διάλεξη που έδωσε (24/1) στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών – Μάρκος Δραγούμης εν μέσω της διαμάχης για τη «Συμφωνία των Πρεσπών», διερωτάται: «Βρε παιδιά, τι θα ‘λεγε ο Δραγούμης για τις Πρέσπες σήμερα;».
Πρόκειται για ένα θεμιτό ερώτημα που, όμως, είναι πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να απαντηθεί. Διατυπώνεται συχνά όταν θέλουμε απλώς να υπομνήσουμε την πιθανή στάση γνωστών εκλιπόντων σε σημαντικά θέματα με κάποια βεβαιότητα, επικαλούμενοι την πείρα, τις απόψεις και τη σοφία τους εν ζωή προς επίρρωση ή απόρριψη της άποψής μας. «Θα αναποδογύριζε στον τάφο του», «θα έτριζαν τα κόκαλά του», «θα χαιρόταν από εκεί ψηλά», είναι ορισμένες συνηθισμένες εκφράσεις.
Ο Π.Κ. δεν καταφεύγει σε τέτοιες αλλά μας καλεί να «αναστοχαστούμε» επικαλούμενος τον εμβληματικό εκπρόσωπο του φιλελευθερισμού στην Ελλάδα με το μοναδικό και μνημειώδες έργο του Πορεία προς τον Φιλελευθερισμό (1991).
Θα προσπαθήσω να δώσω κάποια απάντηση στο ερώτημά του Π.Κ.
Γνώρισα τον Μάρκο Δραγούμη στο Λονδίνο, λίγους μήνες πριν την κατάρρευση της στρατιωτικής δικτατορίας (1967-1974). Λίγο μετά την πτώση της χούντας ανέλαβε την διεύθυνση του Γραφείου Τύπου της πρεσβείας μας στο Λονδίνο με ομάδα εξαιρετικών συνεργατών.
Είχα την τύχη να εργαστώ με την ομάδα αυτή αργότερα, στις αρχές του 1980, ως νέος Ακόλουθος Τύπου, με τον Μάρκο ως προϊστάμενο. Με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία το 1981 «εξορίστηκε» υπηρεσιακά, ως «πρώην αριστερός» και νυν «δεξιός», στη Βαρσοβία.
Αργότερα, το 1992, συναντηθήκαμε ξανά στην Αθήνα, στην Κεντρική Υπηρεσία. Ο Δραγούμης είχε επιστρέψει για τα τελευταία 2 χρόνια υπηρεσίας πριν την συνταξιοδότησή του στη Γενική Γραμματεία Τύπου και Πληροφοριών (ΓΓΤΠ). Σύντομα ανέλαβε τη Διεύθυνση Υπηρεσιών Εξωτερικού, στην οποία υπάγονταν τα Γραφεία Τύπου Εξωτερικού. Ήταν τότε ο βασικός μηχανισμός για την κρατική ενημέρωση στο εξωτερικό.
Παρά τα χρόνια που είχαν περάσει και την ηλικία του, ο Μάρκος δεν είχε χάσει τίποτα από την εφηβική του ζωτικότητα, την αφοσίωσή του στο Δημόσιο, την απίστευτη εργατικότητά του, το χιούμορ και το σαρκασμό του και κυρίως την ικανότητά του να εμπνέει και να κινητοποιεί τους συνεργάτες του, όπως όλα τα χαρισματικά άτομα. Ευρυμαθής, πολύγλωσσος, σκληροτράχηλο και ατίθασο πολιτικό ζώο, από τα λίγα που έχω γνωρίσει. Μου ζήτησε να τον βοηθήσω στα νέα του καθήκοντα. Πράγμα που έπραξα χωρίς κανένα ενδοιασμό, όπως και μια ομάδα εκλεκτών συναδέλφων, μολονότι ορισμένοι εξ αυτών είχαν άγρια διωχθεί υπηρεσιακά από τη νεοπαγή κυβέρνηση της ΝΔ για πελατειακούς, κομματικούς λόγους, έχοντας πρόσφατα μετατεθεί στην Αθήνα από πόστα του εξωτερικού όπου υπηρετούσαν.
Είχε βέβαια αδυναμίες, από τις οποίες τον προστάτευαν αφοσιωμένοι συνάδελφοι και κυρίως συναδέλφισσες, που τον εκτιμούσαν και δεν τον άφηναν να παρασυρθεί σε αχαλιναγώγητες υπηρεσιακές και πολιτικές ενέργειες, όπου προδήλως και συχνάκις έρεπε λόγω εκρηκτικής ιδιοσυγκρασίας. Μεταξύ του Δραγούμη και των υφισταμένων συνεργατών του καλλιεργήθηκε μια τελείως ανοιχτή, απόλυτα δημιουργική και άκρως αποτελεσματική υπηρεσιακή σχέση χωρίς να παρεμβαίνουν άλλοι παράγοντες, όπως διαφορετικές πολιτικές απόψεις. Ένας ασυνήθιστος για Δημόσιο ζωντανός, δημιουργικός και αποτελεσματικός πυρήνας επεξεργασίας και προβολής της δημόσιας πολιτικής επικοινωνίας σε εθνικά θέματα. Απαιτούσε, όμως, από τους συνεργάτες του πλήρη αφοσίωση στη δουλειά, μέχρι εξοντώσεως, κυριολεκτικά. Φυσικά, έδινε πρώτος το παράδειγμα.
Συνάδελφος, με προηγμένες για το Δημόσιο της εποχής γνώσεις πληροφορικής, εισηγήθηκε και έπεισε τον Δραγούμη (και αυτός με τη σειρά του την πολιτική ηγεσία) για την επιτακτική ανάγκη άμεσης μηχανογράφησης της Υπηρεσίας μας (με κονδύλια που θα προέκυπταν καταργώντας τη δαπανηρότατη καθημερινή αποστολή του δελτίου ΑΠΕ μέσω Reuters στα Γραφεία Τύπου Εξωτερικού των Πρεσβειών μας). Έτσι, με την εξοικονόμηση πόρων από ένα μόνο έτος εν λόγω δαπάνης εφοδιαστήκαμε με Η/Υ και εκδοτικό μηχανισμό (ενδεχομένως από τις πρώτες δημόσιες μονάδες στην Ελλάδα με ανάλογο εξοπλισμό).
Ο Μάρκος, μπορεί να είχε τις προσωπικές του προτιμήσεις – ανθρώπινο – αλλά ήταν φοβερά αυστηρός και αξιοκρατικός. Ήταν ευφυής, με ισχυρή προσωπικότητα και προσωπική άποψη για όλα τα θέματα, αλλά και μεγάλη διάθεση να ακούσει και να πεισθεί. Οι προστριβές του με ορισμένα μέλη της πολιτικής ηγεσίας ήταν καθημερινές και απότομες.
Δεν έχω ξεφύγει από το θέμα. Ήταν αναγκαία η παρένθεση αυτή για να έρθω στο «μακεδονικό ζήτημα», το οποίο ο Μάρκος κατείχε άριστα από ιστορική και πολιτική άποψη.
Με επικεφαλής τον Δραγούμη μια ολιγάριθμη ομάδα ικανότατων και αφοσιωμένων υπαλλήλων στην Αθήνα και στα Γ.Τ. Εξωτερικού, σήκωσαν όλο το πολιτικό και επικοινωνιακό βάρος του θέματος σε μια πάρα πολύ δύσκολη εποχή, δηλαδή τη διετία 1992-93. Σημειώθηκαν αρκετές, εντυπωσιακές διεθνείς επιτυχίες εν μέσω μεγάλης εχθρότητας από τα διεθνή ΜΜΕ έναντι της Ελλάδος για τη στάση της στο θέμα της «Δημοκρατίας της Μακεδονίας», μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Συμβουλευόμασταν όλοι μεγάλο όγκο ιστορικού υλικού, παρακολουθούσαμε όλες τις εξελίξεις για να καταλάβουμε καλύτερα τις διαστάσεις του θέματος που οι περισσότεροι αγνοούσαν, αλλά και για να μπορέσουμε να επεξεργαστούμε τα επιχειρήματα της ελληνικής πλευράς για την προβολή τους στο εξωτερικό και προς όφελος όλων των κρατικών υπηρεσιών. Ο ρόλος του Δραγούμη ήταν καθοριστικός και αναντικατάστατος.
Μια ομάδα δημοσίων υπαλλήλων, απαυδισμένοι από τον άκρατο κομματισμό, είχαμε τότε συμφωνήσει ότι ήταν καιρός να αφήσουμε πίσω μας τα «πράσινα» και τα «μπλε» καφενεία, τις κομματικές εντάξεις και τις πολιτικές διαφορές. Εργαζόμενοι σε μια τόσο ευαίσθητη εθνικά Δημόσια Υπηρεσία οφείλαμε να κάνουμε τα πάντα για να υπηρετήσουμε την εθνική γραμμή και το εθνικό συμφέρον. Αυτό υπαγόρευε το καθήκον προς το κράτος και προς μια δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση και η συνείδησή μας. Έπρεπε τελικά να ασπαστούμε χωρίς επιφυλάξεις την λογική του Raison d’ ΄Etat (για τους γαλλομαθείς), του National Interest (για τους αγγλομαθείς). Δυστυχώς, δεν ήταν αυτονόητα αυτά. Και δεν έχει καθόλου σημασία αν το μικρό αυτό «παράδειγμά» μας άφησε κάποιον γόνιμο σπόρο, αν βρήκε αργότερα μιμητές ή όχι.
Ως «ανταπόκριση» στη δική μας στάση και προσπάθεια είχαμε ζητήσει από την πολιτική ηγεσία να λειτουργήσει το Τμήμα Ακολούθων Τύπου της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης. Χρειαζόταν απλώς η πολιτική βούληση εφόσον ο σχετικός νόμος είχε ήδη ψηφιστεί το 1986 επί κυβερνήσεως ΠΑΣΟΚ. Ο Μάρκος Δραγούμης όχι μόνο υπήρξε ένθερμος υποστηριχτής του αιτήματος αυτού αλλά και ο καθαριστικός παράγοντας για την ικανοποίησή του, πράγμα που έγινε το 1993. Το Τμήμα διατηρείται μέχρι σήμερα.
Ο Δραγούμης πίστευε ότι η παρουσία του παλαίμαχου και έμπειρου αλλά κατά την εκτίμησή του διαλλακτικού κομμουνιστή ηγέτη Κίρο Γκλιγκόροφ στην προεδρία της μετέπειτα πΓΔΜ (με την εκλογή του το 1991 στο ανεξάρτητο πλέον κράτος μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας), προσέφερε μοναδική ευκαιρία για κάποιο συμβιβασμό. Ο Γκλιγκόροφ, στις 3/6/1992 είχε δημόσια δηλώσει ότι οι κάτοικοι του κράτους του ήταν Σλάβοι που είχαν έρθει στην περιοχή τον 6ο και 7ο ΜΧ αιώνα και δεν είχαν καμία σχέση με τον Μέγα Αλέξανδρο, ην αρχαία Μακεδονία και τον πολιτισμό της. (Κατά σύμπτωση η εφημερίδα ΑΠΟΨΗ, 26-27/1/2019 δημοσιεύει, στη σελ. 7, απόσπασμα από τα «ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ» του Γκλιγκόροφ που αναφέρεται στην άποψή του αυτή). Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο ακραίος και φανατικός εθνικιστής πρόεδρος Γκρουέφσκι, φυγόδικος σήμερα, τον θεωρούσε «προδότη» κι όταν πέθανε το 2012 αντί να του αποδώσει τιμές αρχηγού κράτους διέσυρε τη σορό του περιφέροντάς την στην πόλη πάνω σε ένα ανοιχτό φορτηγάκι.
«Σλαβομακεδονία», αν θυμάμαι καλά, ο Δραγούμης υποστήριζε ότι θα ήταν μια αποδεκτή ονομασία από τον Γκλιγκόροφ και από την ελληνική πλευρά για να λήξει το θέμα εν τη γενέσει του. Έτρεφε την ελπίδα ότι ό τότε Π/Θ Κ. Μητσοτάκης θα μπορούσε να το πετύχει σε μια συνάντηση των δυο ανδρών (στα σύνορα, έτσι το έβλεπε επικοινωνιακά, ως δυνατή και συμβολική εικόνα, να δίνουν εκεί τα χέρια). Θεωρούσε δε αναγκαία τη συνδρομή των Ευρωπαίων εταίρων μας στην επίλυση του προβλήματος και γι αυτό έβλεπε ως καθαρή αυτοκτονία κάποιες ευφάνταστες και επιζήμιες ιδέες για μποϋκοτάζ ολλανδικών προϊόντων κ.τ.λ. που κυκλοφορούσαν λόγω της καθόλου ευνοϊκής για την Ελλάδα στάσης της Ολλανδίας στο θέμα. Ήταν φανατικός ευρωπαϊστής και υπέρμαχος της ενεργού συμμετοχής της χώρας μας στην Κοινότητα.
Αυτά τα λίγα είναι που μπορώ να ανακαλέσω στη μνήμη μου από τα χρόνια εκείνα και δεν έχει νόημα να ψάξω τα κιτάπια μου, όπου ίσως εντοπίσω περισσότερες λεπτομέρειες. Υπάρχουν, βέβαια, στην πληθώρα των εγγράφων του επί του θέματος, στα αρχεία της Υπηρεσίας, εάν έχουν διασωθεί.
Σαφώς ο «φιλελεύθερος αναστοχασμός» μπορεί να προσφέρει μια αφετηρία σκέψης και δράσης, όπως υποστηρίζει ο Π. Καρκατσούλης, αλλά δεν είμαι βέβαιος ότι μια ιδεολογική στάση και μια δέσμη αξιών και αρχών αποτελούν ασφαλή οδηγό για την προσέγγιση ενός τόσο πολύπλοκου και σοβαρού θέματος εξωτερικής πολιτικής, πόσο μάλλον για την επίλυσή του.
Τι θα έλεγε, λοιπόν, ο Μάρκος σήμερα για την Συμφωνία των Πρεσπών; Είμαι απολύτως βέβαιος ότι σαφώς και θα τασσόταν υπέρ ενός συμβιβασμού και μιας σύνθετης ονομασίας με γεωγραφικό προσδιορισμό αλλά ουδείς μπορεί να γνωρίζει υπέρ ποιου ακριβώς, με ποιο συγκεκριμένο περιεχόμενο, με ποια συστατικά στοιχεία. Αν, δηλαδή, θεωρούσε τη «Συμφωνία των Πρεσπών» θετική ή αρνητική, ετεροβαρή ή όχι, εάν έπρεπε να κλείσει το θέμα όπως-όπως και τα συναφή. Άλλωστε, το σημερινό πολιτικό και διεθνές πλαίσιο είναι τελείως διαφορετικό από το αντίστοιχο της εποχής εκείνης. Έχει κυλήσει αρκετό νερό στ’ αυλάκι.
Όσοι είχαμε την τύχη να δουλέψουμε, να συζητήσουμε και να συνευρεθούμε με τον Μάρκο θα τον θυμόμαστε πάντα με πολλή θαυμασμό, σεβασμό και αγάπη παρά τις ατέλειωτες και έντονες διαμάχες μας. Θα θυμόμαστε την οξυδέρκεια, τον βαθύτατο πατριωτισμό του, την ορθολογική πολιτική του σκέψη, το πάθος με το οποίο υπεράσπιζε τις ιδέες του, είτε συμφωνούσαμε με αυτές είτε όχι, την βαθύτατη αφοσίωσή του στο καθήκον. Ένα σπάνιο δείγμα θαρραλέου, δυναμικού και ασυνήθιστου δημόσιου διανοούμενου, υπηρέτη και λειτουργού του κράτους ταυτόχρονα. Αυτήν την παρακαταθήκη μπορούμε να την κρατήσουμε.
ΥΓ: Ο Δραγούμης παρέμεινε αδηφάγος αναγνώστης και ακάματος υπηρέτης της γραφής μέχρι τον θάνατό του. Έγραφε και δημοσίευε ακατάπαυστα. Δεν έπαψε δε ποτέ να ενδιαφέρεται για τα δημόσια πράγματα, αλλά και για τη δουλειά των πρώην συναδέλφων του. Παρακολουθούσε, ενθάρρυνε, συμβούλευε, υπέδειχνε, επιβράβευε, θύμωνε, επέπληττε, διόρθωνε εκ του μακρόθεν. Διατηρήσαμε επαφή μέχρι το τέλος. Μας είχε ο ίδιος ενημερώσει για την κατάσταση της υγείας του, για τον χρόνο που του απέμεινε με θάρρος και ψυχραιμία, σαν αποχαιρετισμός. Η γυναίκα του Λένα μας έστειλε τα κακά μαντάτα για την αποδημία του.
Μάρκος Δραγούμης (1926-2011)