Μια τελείως προσωπική και ελλειπτική Ματιά
Ανακωχή
Ο Edwing L. James, ανταποκριτής των TIMES του Λονδίνου στο μέτωπο, τηλεγραφούσε: «τέσσερα χρόνια σκοτωμών και σφαγής σταμάτησαν ωσάν ο Θεός να άπλωσε το Παντοδύναμο δάκτυλό του πάνω στη σκηνή του μακελειού και να φώναξε: Φτάνει πια».
Ο Μεγάλος Πόλεμος, που είχε ως αφορμή την δολοφονία του Αρχιδούκα Φερδινάνδου της Αυστρίας, διαδόχου του θρόνου και της γυναίκας του Σοφίας στο Σαραγέβο από Σέρβους εθνικιστές στις 14 Ιουνίου του 1914 και ξεκίνησε με την κήρυξη πολέμου της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας στις 28 Ιουλίου 2014 εναντίον της Σερβίας, έφτασε στο τέρμα του. Οι Συμμαχικές Δυνάμεις (Γαλλία, Μ. Βρετανία, Ρωσική Αυτοκρατορία και αργότερα ΗΠΑ) νίκησαν τις Κεντρικές Δυνάμεις (Αυστροουγγαρία, Γερμανία, Ιταλία, αργότερα Ιαπωνία, Βουλγαρία, Τουρκία).
Οι όροι της Ειρήνης άργησαν λίγο καθώς η Συνθήκη των Βερσαλλιών που τερμάτισε και επίσημα τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, από τους μεγαλύτερους στην ανθρώπινη ιστορία, υπογράφτηκε αργότερα, στις 28 Ιουνίου 1919.
Δεν υπάρχουν επιζώντες πλέον από τον πόλεμο αυτό. Από τους βετεράνους ο Claude Choules του Πολεμικού Ναυτικού από την Αυστραλία πέθανε το 2011 σε ηλικία 110 ετών. O Frank Buckles, Αμερικανός το 2011 σε ηλικία 110 ετών, ο Βρετανός Harry Patch που πολέμησε στα χαρακώματα πέθανε το 2009 σε ηλικία 111 ετών και η Βρετανίδα Florence Green που υπηρέτησε με τις Συμμαχικές Δυνάμεις το 2011 κι αυτή σε ηλικία 110 ετών. Από το αντίπαλο στρατόπεδο ο Γερμανός Franz Kunstler πέθανε το 2008 σε ηλικία 107 ετών.
Η νίκη των Συμμάχων δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την συνδρομή της Αμερικής που εισήλθε στον πόλεμο τον Ιούνιο του 1917.
Κόστος
Το ανθρώπινο κόστος του Μεγάλου Πολέμου ήταν τρομακτικά υψηλό. Υπολογίζονται σε 37.5 εκ. μάχιμοι, άμαχοι, αιχμάλωτοι και αγνοούμενοι. (Κάπου 8 εκ. αιχμαλωτίστηκαν, εκατομμύρια σακατεύτηκαν για πάντα, εκατομμύρια τραυματίστηκαν). Αναρίθμητοι δεν συνήλθαν ποτέ από το σοκ των βλημάτων (shell shock), έφεραν μέχρι το θάνατό τους τα ανεπούλωτα ψυχολογικά τραύματα της πολεμικής εμπειρίας (post traumatic press disorder). Δυο στους 3 στρατιώτες πέθαναν στις μάχες, οι υπόλοιποι από ασθένειες. Θέρισαν η ελονοσία και η πανδημία της λεγόμενης ισπανικής (μολονότι ξεκίνησε από στρατιωτικό στρατόπεδο στο Κάνσας) γρίπης, που προσέβαλε 500 εκ. άτομα, κάπου το 1/3 του τότε παγκόσμιου πληθυσμού, με θύματα που υπολογίζονται χονδρικά μεταξύ 50 έως 100 εκ. σε όλον τον κόσμο. Εξήντα εκ. στρατιωτικού προσωπικού κινητοποιήθηκαν. Η Γερμανία απώλεσε το 15% περίπου του ενεργού της πληθυσμού, η Γαλλία το 10.5%, η Αυστροουγγαρία το 17%. Οι απώλειες της Ρωσίας ανήλθαν συνολικά στα 9 εκ. Οι οικονομίες γονάτισαν. Ο κόσμος υπέφερε τα πάνδεινα.
Υπέρ, Μάρνη, Σομ και Βερντέν τα μέρη που δόθηκαν οι πιο φονικές μάχες με εκατοντάδες χιλιάδες θυμάτων μέσα σε λίγες ώρες ή σε λίγες μέρες, για λίγες εκατοντάδες μέτρα. Αφανίστηκε στα χαρακώματα και τα πεδία των μαχών το άνθος της ευρωπαϊκής νεολαίας. Εκατόμβες νεκρών.
Οι υλικές καταστροφές ήταν τρομακτικές κι ανυπολόγιστες.
Αναπτύχτηκαν νέες τεχνολογίες πολέμου, με αεροσκάφη, άρματα μάχης , θωρακισμένα οχήματα προσωπικού, τηλέφωνα και τελικά το φονικό όπλο των χημικών αερίων της μουστάρδας.
Ανόητοι και υπερφίαλοι στρατιωτικοί ηγέτες και των δυο στρατοπέδων θυσίαζαν μαζικά τους νεαρούς στρατιώτες, βορά των κανονιών, για ασήμαντους στρατιωτικούς σκοπούς.
Συνέπειες
Οι πολιτικές και γεωπολιτικές συνέπειες του πολέμου ήταν τρομακτικές. Αυτοκρατορίες κατέρρευσαν, όπως η Αυστροουγγρική, η Ρωσική ( που με τη Συνθήκη του Brest-Litovsk με την Γερμανία τον Μάρτιο 1918 παρέδωσε όλες τις κτήσεις της για να διασώσει το κομμουνιστικό καθεστώς και για να τις ανακτήσει εκ νέου και περισσότερες ως νικήτρια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου), η Οθωμανική. Τα σύνορα της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής χαράχθηκαν εκ νέου. Εθνικά κράτη (π.χ. Πολωνία) ανασυστάθηκαν. Η αποικιοκρατία άρχισε να κλονίζεται. Η Βρετανική αυτοκρατορία χρεώθηκε στην υπερατλαντική σύμμαχο που υπό τον πρόεδρο Wilson (ο οποίος εκλέχτηκε το 1916 με την υπόσχεση να μην εμπλέξει τη χώρα στον ευρωπαϊκό πόλεμο) αναδυόταν ως η κυρίαρχη παγκόσμια δύναμη. Στη Ρωσία, επεκράτησαν οι Μπολσεβίκοι κομμουνιστές του Λένιν. Σύντομα, ως συνέπεια του πολέμου, δυο μεγάλα ιδεολογικά και πολιτικά ρεύματα με κρατική υπόσταση, ο κομμουνισμός και ο φασισμός θα αποτελούσαν μια από τις μεγάλες πολιτικές τομές του 20ού αιώνα. Οι προσπάθειες διεθνούς συνεργασίας με τη δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών (League of Nations) που δεν στάθηκε στα πόδια της. Η ελπίδα για η φρίκη του πολέμου θα «απαγόρευε» την επανάληψή του. Φενάκη. Σε 2 δεκαετίας ξέσπασε ο ακόμα πιο φονικός Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Η παραπαίουσα Τουρκία βρήκε την ευκαιρία να πραγματοποιήσει (1915) την εξόντωση των μειονοτήτων με την Γενοκτονία 1.5 εκ. Αρμενίων (πρότυπο για τον Χίτλερ), και εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων του Πόντου και της Μικράς Ασίας.
Σταχυολόγησα και παράθεσα επιγραμματικά ορισμένες μόνο από τις εμφανείς και διαρκείς συνέπειες που έμελλε σύντομα να ανατραπούν με την έλευση του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου μέσα σε δυο δεκαετίες.
Για τα αίτια και τις συνέπειες του Πολέμου αυτού και για τις πολλές υλικές και ανθρώπινες πτυχές του έχουν γραφεί εξαιρετικά βιβλία και μελέτες. Δεν είναι δύσκολο να εντοπίσει κανείς τις πηγές. Οι ιστορικοί έχουν κάνει τη δουλειά τους.
Μνήμες
Με τον Μεγάλο Πόλεμο ήρθα σε επαφή για πρώτη φορά μέσω του κινηματογράφου. Η μνημειώδης αντι- πολεμική ταινία «Ουδέν Νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο» του Milestone (1930), όπως αποδόθηκε το All Quiet in the Western Front, μεταφορά στην οθόνη του ομώνυμου βιβλίου του Γερμανού Έριχ Μαρία Ρεμάρκ. (1898-1970) ήταν συγκλονιστική. Όπως αργότερα το ημι-βιογραφικό «Αποχαιρετισμός στα Όπλα» (A Farewell to Arms (1932) του Χεμινγουαίη ή Ο Καλός Στρατιώτης Σβέικ του Τσέχου Χάσεκ (19201923). Διάσημοι σκηνοθέτες ασχολήθηκαν με τον Πόλεμο. υιοθέτησαν τη δική τους σκοπιά. Ο Στάνλεϋ Κιούμπρικ με το Paths of Glory (1957) με τον Κερκ Ντάγκλας, O Ζαν Ρενουάρ με το La Grand Illusion (1937), Ο Τζόζεφ Λόουζι με το King and Country (1964) με τον Δερκ Μπόγκαρτ και τον Τομ Κώρτνεϋ, ο Νταίιβιντ Λι με τον Λώρενς της Αραβίας (1962) με τον Πήτερ Ο’ Τουλ και πλειάδα γνωστών ηθοποιών, το Gallipoliτου Peter Weir (1981) για την τραγικά αποτυχημένη επιχείρηση των Συμμάχων στα Δαρδανέλλια (1915-1916). Το σχετικά πιο πρόσφατο (2015) Joyeux Noel του Christian Carion σχετικά με την επί τόπου άτυπη ανακωχή και την προσωρινή συναδέλφωση των αντίπαλων στρατευμάτων στα χαρακώματα τα Χριστούγεννα του 1914.
Πολλές και αξιόλογες οι τηλεοπτικές σειρές και καταπληκτικά ντοκυμαντέρ συμπληρώνουν ένα πλούσιο θεματικό αρχείο.
Οι πηγές είναι σήμερα πάρα πολλές από το οποίες μπορεί να αντλήσει κανείς πολύτιμες πληροφορίες για τους ανθρώπους, τις προσωπικές και οικογενειακές σχέσεις, την καθημερινή ζωή, τις κοινωνικές τάξεις, την εποχή, τα κράτη, τους πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες, την φρίκη και ομίχλη του πολέμου, τη ζωή στα χαρακώματα, την αναμονή του θανάτου, τον ηρωισμό και την αυτοθυσία per patria ή την άρνηση και την αποφυγή της στράτευσης, τις ιεραρχικές σχέσεις, τη στρατιωτική μηχανή και τον μιλιταρισμό, τις συνταρακτικές οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και πολιτικές αλλαγές που αναπόφευκτα προκάλεσε ο πόλεμος,
Διάσημοι ποιητές αποτύπωσαν την φρίκη του πολέμου και αμφισβήτησαν το νόημά του, ακόμα και για την υπεράσπιση της πατρίδας. Ενδεικτικά, το «Dreamers» του Siegfried Sassoon (1886-1967). Το «The Soldier» του Rupert Brooke (1887-1915) που πέθανε από ελονοσία στην Ελλάδα ως στρατιώτης και θάφτηκε στην Σκύρο. Το «For the Fallen» του Laurence Binyon (1869-1943). Το «MCMXIV» του Philip Larkin (1922-1985). Το πιο γνωστό ίσως είναι το «Dulce et Decorum Est» του Wilfred Owen (1893-1918) που σκοτώθηκε στο μέτωπο μια εβδομάδα πριν το τέλος του πολέμου. Όλα τα ποιήματα γράφτηκαν και έγιναν γνωστά λόγω του πολέμου.
Με συγκινεί, όμως, ιδιαίτερα το απλό ποίημα «In Flanders Fields» (δημοσιεύτηκε στο βρετανικό περιοδικό Punch το 1915) του Καναδού John McCrae (1872-1918) που πέθανε στο μέτωπο από πνευμονία το 2018.
Οι παπαρούνες στα πεδία μαχών της Φλάνδρας που φυτρώνουν ανάμεσα στους σταυρούς των νεκροταφείων. Η παπαρούνα – σύμβολο που φέρουν εμφανώς οι Βρετανοί για μέρες για να τιμήσουν τους πεσόντες του πολέμου σε κάθε επέτειο. Το απέραντο κόκκινο των λουλουδιών και το απέραντο λευκό των τάφων.
Το Ypres είναι μια μικρή κωμόπολη στη Δυτική Φλάνδρα, κάπου 25 χιλιόμετρα από τις Βρυξέλλες. Εκεί διεξήχθηκαν μερικές από τις πιο φονικές μάχες του πολέμου. Πραγματική σφαγή. Η περιοχή είναι γεμάτη νεκροταφεία. Στις επιτύμβιες πλάκες διαβάζει κανείς τα ονόματα των πεσόντων, στην πλειοψηφία τους 17 με 20 ετών.
Κάθε μέρα, ανελλιπώς από τις 2/7/1927 στις 8.00 μμ (με εξαίρεση την περίοδο της κατοχής του Βελγίου από τους Γερμανούς στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο), μέχρι σήμερα στην πόλη γίνεται μια μικρή τελετή ολίγων λεπτών μπροστά στην Πύλη Μένιν (Menin Gate) όπου οι σάλπιγγες ηχούν το «Last Post», σιωπητήριο του βρετανικού πεζικού. Τιμούνται έτσι οι 90.000 αγνοούμενοι της Κοινοπολιτείας που δεν έχουν τάφο από τους 300.000 συνολικά νεκρούς στην περιοχή. Είναι μια σεμνή και πολύ συγκινητική στιγμή στη μνήμη των πεσόντων.
Η Ελληνική Εμπλοκή
Η Ελλάδα ενεπλάκη στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων από τον Ιούνιο του 1917. Η διαμάχη και σύγκρουση μεταξύ του γερμανόφιλου Βασιλέως Κωνσταντίνου και του εκλεγμένου πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου σχετικά με τις συμμαχίες της χώρας και τη συμμετοχή της στον πόλεμο υπήρξε σφοδρότατη και οδήγησε στον Μεγάλο Εθνικό Διχασμό (1915).[ii] Είχε διαρκείς επιπτώσεις στην εσωτερική πολιτική σκηνή και οδήγησε σε τραγωδίες και ακρότητες των δυο παρατάξεων που τις χώριζε άσβεστο και απίστευτο μίσος.
Ο Κωνσταντίνος υποστήριζε την ουδετερότητα της χώρας και παραχώρησε σημαντικό κομμάτι στις Κεντρικές Δυνάμεις, μετά από μυστικές διαβουλεύσεις με το Βερολίνο, περιοχές που μόλις είχαν απελευθερωθεί από τις ελληνικές δυνάμεις με τον ίδιο επικεφαλής στον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο (1913).
Ο Βενιζέλος υποστήριζε με πάθος την προσχώρηση της χώρας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Επέλεξε να συγκροτήσει νέα κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη με το κίνημα της Εθνικής Άμυνας και να συγκροτήσει στρατό 300.000 για να πολεμήσει στο πλευρό των Συμμάχων, ενώ στην Αθήνα η Εκκλησία τον αναθεμάτιζε στο Πεδίο του Άρεως εκεί όπου δεσπόζει το άγαλμα του Κωνσταντίνου. Το Μακεδονικό-Βαλκανικό μέτωπο είχε κρίσιμη σημασία. Η επιλογή του Βενιζέλου δικαιώθηκε. Υπό την πίεση των Συμμάχων ο Κωνσταντίνος παραιτήθηκε από το θρόνο του.
Η Ελλάδα βρέθηκε στο πλευρό των νικητών. Η αποφασιστική μάχη δόθηκε στο Σκρα (30/5/1918) ένα μικρό, γραφικό χωριό στις πλαγιές του όρους Πάικο, στο Ν. Κιλκίς. Έληξε με νίκη των ελληνικών και συμμαχικών δυνάμεων. Στο χωριό υπάρχει κι ένα μικρό Μουσείο με πολεμικά κειμήλια. Στη αυλή του μια προτομή του Ε. Βενιζέλου. Στην περιοχή υπάρχουν συμμαχικά νεκροταφεία[iii] (στη Δοϊράνη, στο Πολύκαστρο, το Sarigol κοντά στην Κρηστώνη και φυσικά στη Θεσσαλονίκη, στην οδό Λαγκαδά, τα Συμμαχικά Κοιμητήρια Zeitenlic και στη Μοναστηρίου το Ινδικό) τα οποία διατηρούνται σε αξιοθαύμαστη κατάσταση χάρις στη συνεχή φροντίδα της βρετανικής Επιτροπής Πολεμικών Τάφων. Τα επισκέπτονται ακόμα με σεβασμό νεαροί απόγονοι των πεσόντων από πολλές χώρες για να δουν τον τόπο όπου κείνται οι πρόγονοί τους.
Ελάχιστα ίσως γνωρίζουν οι νέες γενιές για τα γεγονότα του Μεγάλου Πολέμου και την εμπλοκή της χώρας μας. Οι τοποθεσίες, τα γεγονότα, τα Μνημεία ίσως να μην τους λένε απολύτως τίποτα. Τις αφήνουν μάλλον παγερά αδιάφορες. Κι όμως αποτελούν τα σύμβολα, τα ανεξίτηλα ίχνη και τη μαρτυρία μιας εξαιρετικά σημαντικής, κρίσιμης και καθοριστικής ιστορικής περιόδου για την πατρίδα μας.
Η επέτειος των 100 χρόνων από τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου μας παρέχει την ευκαιρία για ένα ελάχιστο οφειλόμενο χρέος ιστορικής αυτογνωσίας και μνήμης.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Επετειακές εκδηλώσεις έγιναν στο νομό Κιλκίς στις 19/9 και στη Θεσσαλονίκη 29 και 30/9 με την παρουσία του Προέδρου της Δημοκρατίας και του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου.
Στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών στη Θεσσαλονίκη φιλοξενείται Έκθεση με τίτλο «Η Στρατιά της Ανατολής ζωγραφίζει τη Θεσσαλονίκη» που εγκαινιάστηκε στις 27/10 και θα διαρκέσει μέχρι στις 10/2/2019 με πολύ ενδιαφέροντα εκθέματα για την απεικόνιση της πόλης.
Η δημοσιογράφος Μαρία Χούκλη εγκαινίασε σειρά προγραμμάτων στην εκπομπή της «Όσα έφερε η Μέρα» καθημερινά στον ραδιοφωνικό Σταθμό Αθήνα 9.84 στις 7.00-8.00μμ.
Την Παρασκευή, 9 Νοεμβρίου, το Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών και ο Σύνδεσμος Επιτελών Εθνικής Άμυνας διοργανώνουν Ημερίδα με θέμα «100 Χρόνια από την Λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου». Ιστορική και Γεωστρατηγική Σημασία της Ελληνικής Συμμετοχής στον «Μεγάλο Πόλεμο».
Λυπάμαι που μπορεί να μου διαφεύγουν κι άλλες σημαντικές εκδηλώσεις για την επέτειο.
[i] 22 χρόνια αργότερα, στις 22 Ιουνίου 1940, ο Χίτλερ, έχοντας κερδίσει την Μάχη της Γαλλίας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο ίδιο σημείο υποχρέωσε την Γαλλία σε ταπεινωτική συνθηκολόγηση και παράδοση, παίρνοντας εκδίκηση.
[ii] Για την πιο πρόσφατη ιστορική αποτίμηση της περιόδου βλ. Γιώργος Μαυροκορδάτος, 1915, Ο Εθνικός Διχασμός, Εκδ. ΠΑΤΑΚΗ, 2015. Βλ. επίσης Θάνος Βερέμης, Ελευθέριος Βενιζέλος, Ο Οραματιστής του Εφικτού, Εκδ. Ματαίχμιο, 2017.
[iii] Βλ. την έκδοση Commonwealth War Graves, CWGC, 9/4/2015 και το περιοδικό Macedonian Studies Journal του Αυστραλιανού Ινστιτούτου Μακεδονικών Σπουδών (Australian Institute of Macedonian Studies), Vol. 2, Issue 1, 2015.